در نخستین اجلاس تجارت محصولات کشاورزی و غذا چه گذشت؟

نخستین اجلاس تجارت محصولات کشاورزی و غذا به همت کمیسیون کشاورزی اتاق ایران و همکاری کمیسیون کشاورزی مجلس، برگزار شد.

محسن امینی، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق ایران که دبیری این اجلاس را نیز به عهده دارد، به جایگاه و اهمیت امنیت غذایی اشاره و تصریح کرد: بخش کشاورزی توانسته در دوران تحریم، صادرات هدفمند غیرنفتی را ادامه دهد. هرچند لازم است برای حمایت از صادرات تولید مناسب داشته باشیم.

او ادامه داد: برای تحقق اهداف در تولید و صادرات باید از زیرساخت‌های به‌روز حمل‌ونقلی و امور گمرکی، اصلاح فرآیندهای بانکی، تدوین سیاست‌های انگیزشی و معافیتی، ایجاد کنسرسیوم‌های کشاورزی، انتخاب رایزن‌های بازرگانی برای کشورهای هدف، استفاده از برنامه‌های هدفمند صادراتی و برگزاری نمایشگاه‌های تخصصی بهره ببریم.

این فعال اقتصادی همچنین شناسایی چالش‌های قانونی و از بین بردن خلأهای قانونی در این بخش را ضروری خواند و ادامه داد: حمایت‌های دستگاه‌های دولتی از فرآیند تولید و بسترسازی به‌منظور تجارت حرفه‌ای در حوزه کشاورزی از اقداماتی است که به جد از سوی بخش خصوصی و فعالان این حوزه مطالبه می‌شود.

امینی برگزاری نخستین اجلاس تجارت محصولات کشاورزی را در راستای شناسایی چالش‌های موجود و ارائه راهکارهای پیشنهادی در بخش کشاورزی مؤثر ارزیابی و ابراز امیدواری کرد: بتوان به کمک این اجلاس و نشست‌های تخصصی که در چارچوب آن برگزار می‌شود، زمینه پیشرفت حوزه کشاورزی را مهیا کرد.

چالش آب را جدی بگیرید

در اولین اجلاس تجارت محصولات کشاورزی و غذایی ایران، غلامحسین شافعی رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران سخنرانی کرد.

غلامحسین شافعی گفت: موضوع کشاورزی برای ایران و هر کشور دیگری موضوع بسیار مهمی است؛ البته در مورد ایران تعبیر و تفسیر داخلی و خارجی به لحاظ موقعیت استراتژیک در منطقه متفاوت است.

او گفت: در 1382 اجلاسی با حضور بخش کشاورزی هلند در کشور برگزار شد و در آن اجلاس با تعبیر خاصی بخش کشاورزی ایران را به «شیر خفته» تشبیه کردند که وای به حال روزی ‌که این شیر بیدار شود. آنچه از سال 1385 رخ‌داده، این است که آیا این شیر بیدار می‌شود یا نه و این چالش بزرگ در بخش کشاورزی و غذا است که باید به آن جواب داد.

رئیس اتاق ایران با طرح این پرسش گفت: آیا روند حرکت ما در آینده توفیقی در بخش کشاورزی دارد و به روند مثبتی در ادامه می‌رسیم یا نه؟ در این نشست افراد متخصص در حوزه صادرات آب و پژوهش‌های انجام‌شده درحوزه کشاورزی صحبت می‌کنند؛ چالش‌های حوزه کشاورزی بسیار عمیق است ولی کمتر از آن‌ها صحبت می‌شود.

شافعی تصریح کرد: شاید مهم‌ترین چالشی که ما در آینده خواهیم داشت و کمتر در مورد آن صحبت می‌شود، چالش آب در کشور است اما مطابق معمول ما همه در خواب غنودیم و سحر قافله رفت. مسئله آب را در هر اجلاس و سخنرانی باید تذکر داد.

رئیس اتاق ایران گفت: طبق آمارها، مسیر حرکت، مسیر توسعه نیست. در سال 1398، حدود 850 هزار حلقه چاه در کشور داشتیم. اگر «طرح فدک» که اتاق ایران مخالف آن بود در مجلس شورای اسلامی، تصویب می‌شد وضعیت بدتر هم می‌شد. اما با توجه به تحقیقات بین‌المللی درنهایت به واقعیت بحران آب در ایران رسیدند. اگر به همین صورت جلو برویم و اقدام جدیدی نکنیم در 20 سال آینده، تصور وجود موجود زنده در بخشی از نقاط ایران تصور اشتباهی خواهد بود. ایران 10 سال فرصت جلوگیری از چالش آب را دارد. وقتی از امنیت غذایی و کشاورزی صحبت می‌کنیم، موضوعی مهم‌تر از این وجود ندارد.

شافعی افزود: از تغییر الگوی کشت، توسعه روش نوین آبیاری و کشت گلخانه‌ای می‌گویند. با این منطق کشت زعفران را به اردبیل می‌برند که منطقه سردسیر است یا کشت هندوانه به مناطق شرقی می‌برند.

رئیس اتاق ایران تصریح کرد: در بخش صنایع وابسته به کشاورزی و صنایع تبدیلی، تکثرگرایی را توسعه می‌دانند و این اشتباه است. مثلا در ایران 6 میلیون تن گوجه‌فرنگی تولید می‌شود. 3.5 میلیون تن از این محصول تازه‌خوری می‌شود و 2.5 تن برای صنایع تبدیلی استفاده می‌شود که از آن 700 هزار تن رب گوجه‌فرنگی تولید می‌شود. این درحالی است که تعداد واحدهای تأسیس‌شده برای تولید رب گوجه فرنگی 2.4 میلیون تن است. این است که سرنوشت صنایع تبدیلی به اینجا می‌رسد و چالش هایی برای آن‌ها ایجاد می‌شود. صنایع تبدیلی کنسانتره میوه هم وضعیت بدتری دارند.

او تأکید کرد: مسئله بعدی اصلاح الگوی مصرف است که یک سال هم شعار سال بر همین مفهوم بود. این موضوع در بخش کشاورزی و غذا فاجعه است. جای الگوی مصرف سالم در زندگی ما خالی است. کشورهای آسیای جنوب غربی از رفتار ما تعجب می‌کنند چراکه ما به الگوی مصرف در هیچ حوزه‌ای توجه نمی‌کنیم.

او گفت: باید این نشست‌ها ادامه یابد تا زنگ خطر به صدا درآمده در حوزه کشاورزی را به گوش مسئولان کشور برسد. باید مسیرهای درست برای آینده مهم و پرخطر تجارت کشاورزی منعکس شود. مسئله آب، چالش بزرگ کشور است که باید موردنظر برنامه ریزان قرار گیرد.

ایران از فرصت بین‌المللی ایجاد شده در حوزه کشاورزی بهره ببرد

در ادامه محمد خزاعی، دبیر کل کمیته ایرانی اتاق بازرگانی بین‌الملل، ایده برگزاری این اجلاس را در راستای بحث و بررسی درباره راه‌های توسعه تجارت محصولات کشاورزی، مورد توجه قرار داد و گفت: همین‌طور که مشخص است موضوع کشاورزی، غذا و آب به یک بحران جدی جهانی تبدیل شده است. در این بین نقش بخش کشاورزی در اقتصاد بین‌المللی مشخص بوده تا آنجا که ۱۲ درصد تولید ناخالص جهان به همین حوزه اختصاص دارد و ارزش‌افزوده بسیار بالایی را شامل می‌شود و تولیدات جهانی در این حوزه در نیم‌قرن اخیر سه برابر شده است.

او بر اساس اطلاعات سازمان‌های بین‌المللی تأکید کرد: ۸۰۰ میلیون نفر در دنیا با سوءتغذیه مواجه هستند و حجم زیادی از تولیدات کشاورزی اسیر الگوی مصرف نادرست است. از طرفی با تغییر اقلیم و شرایط آب‌وهوایی روبه‌رو هستیم. این وضعیت، امنیت غذایی جهانی را تهدید می‌کند. بنابراین امیدوارم این اجلاس در نهایت به بسته پیشنهادی برسد که به کمک تصمیم‌گیران کشور برود.

بر اساس اظهارات او از حدود دو سال قبل نهادهای وابسته به سازمان ملل به‌طورجدی برای حل مشکلات حوزه کشاورزی وارد عمل شدند. اتاق بازرگانی بین‌المللی نیز در این رابطه فعال شده و گردهمایی تشکیل داد و با نهادهای بین‌المللی تفاهم‌نامه‌هایی را امضا کرد تا به‌عنوان نماینده بخش خصوصی جهان، کاری برای حل این مشکل انجام دهد. حدود یک سال قبل بعد از هماهنگی‌ها، ستادی در ایتالیا برای مدیریت موضوع و ایجاد مراکز جهانی کشاورزی و غذا در نقاط مختلف جهان تأسیس شد.

خزاعی ادامه داد: این مراکز باید با همکاری سایر نهادها و بخش خصوصی دنیا در راستای استفاده از تکنولوژی جدید، هوشمندسازی و قواعد حقوقی به‌روز و غیره با این مشکل برخورد کنند. در نهایت اتاق بین‌الملل بعد از ایجاد این ستاد با کمیته‌های ملی در همه کشورها مکاتبه کرد و قرار شد ۵ تا ۱۰ هاب کشاورزی در دنیا ایجاد شود. در سال گذشته بلافاصله با کمیسیون کشاورزی اتاق ایران وارد مذاکره شدیم و به همت این کمیسیون و متخصصان این حوزه به پیگیری پرداختیم و در نهایت ایران به‌عنوان یکی از هاب‌های اگری‌فود در دنیا منظور شد.

دبیر کل کمیته ایرانی اتاق بین‌الملل تدوین استراتژی کشاورزی و غذا از سوی مراکز تحقیقات و شرکت‌های فعال در بخش کشاورزی ایران به‌عنوان یکی از هاب‌های جهانی را وظیفه ایران دانست و ادامه داد: قرار است در ایران جلسه‌ای تشکیل شود و اعضای سایر هاب‌های انتخاب شده در دنیا دور هم جمع شده و زمینه همکاری بین آنها فراهم شود و مقرر اوایل سال ۲۰۲۳ تشکیل این هاب در ایران به‌صورت رسمی اعلام شود.

او حضور ایران در این رویداد جهانی را یک فرصت بی‌بدیل توصیف کرد که باید شرکت‌های حوزه کشاورزی از آن بیشترین بهره را ببرند.

آب ابرچالش اول کشور است

در ادامه عباس کشاورز، معاون پژوهشی مرکز ملی مطالعات کشاورزی و آب اتاق ایران سخنرانی کرد: باید در فضای واقعی برنامه‌ریزی انجام شود. آب ابرچالش کشور است و اشتغال در رتبه دوم ابرچالش‌ها قرار دارد. باید قادر باشیم قبل از تبدیل‌شدن به بحران و ورشکستگی آب، این مسئله را حل کنیم، در غیر این صورت همه مسیرها تهدیدی برای ناپایداری هستند.

کشاورز گفت: سال 1395 راه‌حلی با همراهی اتاق ایران و دولت درباره حل مسئله آب ارائه کردیم که دو روند داشت: اولین روند این بود که برای پایداری نسبت به مصرف آب بخش کشاورزی باز تخصیص را مورد توجه قرار دهیم. کشورهایی با بارندگی 800 میلی‌متر در سال تغییر رویه داده‌اند. دوم اینکه تمرکز ما باید بر بهره‌وری باشد. رویه‌های فعلی پاسخگوی نیاز کشاورزی و سیاسیون نیست و باید تغییر اساسی انجام شود. ما این طرح را به رئیس مجلس قبلی ارائه کرده‌ایم.

کشاورز سومین مسئله حوزه کشاورزی را ضایعات کشاورزی از تولید تا مصرف عنوان کرد که معادل 10 میلیارد مترمکعب آب مصرف دارد.

معاون پژوهشی مرکز ملی مطالعات کشاورزی و آب اتاق ایران درباره مسئله صادرات محصولات کشاورزی گفت: اگرچند حوزه را کنار هم بگذاریم، اتاق و فعالان بخش خصوصی و دولت باید برای رشد صادرات تصمیم‌های جدیدی بگیرند. بعضی کالاها در حوزه صادرات انحصاری هستند و باید به آن‌ها توجه کنیم: مثلاً زعفران، خرما و پسته را صادر کنیم ولی صادرات برخی کالاها نیاز به تغییر سیاست دارد. سیاست ما بر مبنای آب مجازی باید تغییر کند. ما به دلیل سیاسی‌کاری به این‌ها توجه نمی‌کنیم. ما باید کالاهایی را صادر کنیم که حداقل آب را مصرف کنند. مثلاً گوجه‌فرنگی و هندوانه گلخانه‌ای صادر کنیم. باید رویکرد جدیدی را کشاورزی کشور برای رونق صادرات اعمال کند.

کشاورز گفت: محصولات زراعی در حوزه صادرات سهم بالاتری دارد و این‌ها گروه آب‌بر‌تری هستند. ما در زراعت از 2 میلیارد تن به نزدیک 3.6 میلیارد تن رسیدیم. اما ما نتوانستیم ارزآوری خوبی در این حوزه داشته باشیم. صادرات محصولات ما در سال 93 به بعد افزایش‌یافته است.

معاون پژوهشی مرکز ملی مطالعات کشاورزی و آب اتاق ایران  او تاکید کرد: از نظر رقبای ما در بعضی کالاها تولیدکننده انحصاری هستیم ولی در رقابت عدد خوبی نداریم. مثلاً در صادرات زعفران به اسپانیا رتبه دوم  را داریم. در صادرات خرما به ترکیه در 2018 رتبه ما 13 بوده. در بازاریابی و ایجاد زنجیره مشکل‌داریم. در صادرات گوجه‌فرنگی هم ‌رتبه ما معنی‌دار نیست. ما به‌تدریج مقاصد صادراتی خود را ازدست‌داده‌ایم. بازارهای اروپایی تقریبا به صفر رسیده و تمرکز ما که بر بازار آسیاست، آنها خود صادرکننده محصولات کشاورزی است. از طرفی کشورهای با درآمد بالا را ازدست‌داده‌ایم. اگر بحران امنیتی برخی کشورها حل شود، صادرات ما به آنجا به مخاطره می‌افتد.

او درباره چالش‌های تجارت گفت: در سیاست‌گذاری تجارت ثبات نداریم. از ذائقه مصرف بازار هدف شناخت نداریم. سرنوشت تولیدکننده را به سیاست دولت گره زده‌ایم. بانک اطلاعاتی نداریم. ما درباره کالاهای خود استانداردهایی تعریف نکرده‌ایم که متناسب با استاندارد کشورهای مصرف و هدف باشد. عموماً محصول خام صادر می‌کنیم.

او تاکید کرد: تغییر نرخ ارز یکی از تهدید است. اگر فعالان اقتصادی تکنولوژی تولید را عوض نکنند با این قیمت ارز رقابت را از دست می‌دهند. اگر عملکردها تغییر نکند، توان رقابت را از دست می‌دهیم. باید برای صادرات برنامه بلندمدت و میان‌مدت داشته باشیم. باید با سیاست‌گذار رابطه معنی‌دار داشته باشیم.

کشاورز پیشنهاد داد: اتاق بازرگانی باید در تعدادی از کشورهای مقصد یا مورد انتظار نمایندگی تجاری داشته باشد. تجارت کار دولت نیست. باید راجع به صنایع به‌روز کشاورزی فکری کرد. زنجیره باید به‌روز باشد. یکی از دلایل پایین بودن قیمت، ناقص بودن زنجیره است. پروتکل‌های تجاری چندساله منعقد کنیم.

 تجارت موفق محصولات کشاورزی به کمک هوشمندسازی و شناخت از بازار هدف

علی چاغروند، معاون کمیسیون‌ها، مجامع و شوراهای اتاق ایران به موضوع کشاورزی هوشمند پرداخت و ضمن اشاره به اهمیت توجه به شرایط زندگی روستاییان که بیشتر درگیر فعالیت‌های کشاورزی هستند، گفت: در حال حاضر اغلب بنگاه‌های کوچک و متوسط به این حوزه می‌پردازند و باید به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کنیم که بنگاه‌های بزرگ نیز به حوزه کشاورزی ورود کنند.

بر اساس اظهارات چاغروند سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی به‌منظور تنوع بخشیدن به سبد صادراتی غیرنفتی کشور بسیار ضروری است و درعین‌حال بالا بردن میزان ارزش‌افزوده در این حوزه باید مورد تأکید باشد.

او بهره‌گیری از فناوری‌های جدید در بخش کشاورزی و ایجاد کسب‌وکارهای دانش‌بنیان در این حوزه و حرکت به سمت کشاورزی هوشمند را مهم دانست و ادامه داد: در دنیا به این سمت حرکت کردند و در ایران نیز هوشمندسازی کشاورزی باید ملاک عمل قرار گیرد. شرکت‌های مختلف در دنیا استفاده از هوش مصنوعی در کشاورزی را در دستور کار قرار دادند و نباید اجازه دهیم در این بخش‌ها بین ایران و سایر کشورها شکاف ایجاد شود.

چاغروند بهره‌گیری از جنبه الکترونیک در تجارت را نیز مورد توجه قرار داد و افزود: برخورداری از زیرساخت‌های فناوری، تدوین قوانین تجارت الکترونیک بخش کشاورزی، تعهد دولت مبنی بر حمایت لازم از استمرار زیرساخت‌هایی چون اینترنت و موضوعاتی از این دست برای رفتن به سمت کشاورزی الکترونیک نیاز است.

معاون کمیسیون‌ها، مجامع و شوراهای اتاق ایران ادامه داد: در کنار تولید محصولات باکیفیت، تجارت محصولات کشاورزی به دانش و آگاهی از بازار هدف نیاز دارد. باید ذائقه مردم هر کشور و علایق آنها در کنار قوانین تجاری حاکم بر بازارهای مختلف را بشناسیم و بر اساس آن محصولات کشاورزی صادراتی خود را تولید کنیم. پس برای تقویت تجارت محصولات کشاورزی در کنار هوشمندسازی باید اطلاعات و دانش خود را نسبت به بازارهای هدف توسعه دهیم.

واردات نهاده‌های کشاورزی آزاد شود

در ادامه ترابی، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق کرمان گفت: بهره‌وری پایین و قیمت تمام‌شده بالا قدرت رقابت را از صادرکننده‌ها می‌گیرد. بالا بردن بهره‌وری در کنار علم و تکنولوژی ممکن می‌شود. در بخش مصرف آب بخش کشاورزی متهم است ولی در بخش کشاورزی مشکل این است که مسئله اراضی کشاورزی حل شود وگرنه نگرانی کشاورز این است مالکیت را از دست می‌دهد.

او ادامه داد: انتقال آب در قانون توزیع عادلانه آب معضل بخش کشاورزی است. آب با کیفیت در اراضی بی‌کیفیت از دست می‌رود ولی انتقال آب مشکل دارد. در کنار بهره‌وری بالا باید به کشاورزی قراردادی توجه داشت اما بخشنامه‌های آنی مانع کشاورزی قراردادی است.

او تاکید کرد: نیاز به نهاده‌های باکیفیت داریم. باید واردات نهاده‌های کشاورزی در مقابل ارز حاصل از صادرات محصولات کشاورزی آزاد شود. در سال‌های اخیر تغییرات اقلیم ضربات سنگینی به کشاورزی می‌زند.

حفظ ایمنی در سیاست‌گذاری حوزه کشاورزی در اولویت قرار دارد

شناسایی ظرفیت‌ها، ارتقای دانش و مطالبه گری برای رفع موانع، سه موضوع حیاتی و اساسی بودند که از سوی محمدامین حاج‌کاظمیان، صادرکننده برتر مورد تأکید قرار گرفت. به اعتقاد او جای‌جای ایران فرصتی برای صادرات است و تنها باید به آن توجه کنیم.

بر اساس اظهارات او ایمنی، صادرات و امنیت به ترتیب، مؤلفه‌های اصلی برای سیاست‌گذاری در حوزه کشاورزی هستند. هرچند متأسفانه در ایران برعکس این ترتیب در سیاست‌گذاری رعایت می‌شود. در ایران معضل سموم باقی‌مانده در محصولات کشاورزی جدی گرفته نمی‌شود و این مهم مانع از صادرات محصولات کشاورزی می‌شود.

این فعال اقتصادی تصریح کرد: در کنار آن اکوسیستم صادراتی کشور با قوانین ضدونقیض و ضد صادرات، به هم ریخت. در چنین وضعیتی چگونه می‌توان به صادرات محصولات کشاورزی فکر کرد.

حاج‌کاظمیان اتخاذ سیاست‌های نادرست از جمله انتقال آب دریا به مناطق مرکزی در کنار صنایع فولادی به‌جای انتقال صنایع فولادی به کنار دریا را معضل جدی امروز اقتصاد ایران دانست و ادامه داد: بی‌تدبیری و رویکردهای نادرست موجب شده تا برنامه‌ریزی‌های اشتباهی برای اقتصاد و بخش‌های مختلف داشته باشیم.

او یادآور شد: بخش خصوصی باوجود همه مشکلات و درگیری‌ها مشغول است و در کنار تولید ثروت برای کشور، اشتغال ایجاد کرده است، بنابراین در این راستا خواستار رفع و حذف تهدیدها در حوزه صادرات است.

به باور او باید زمینه ارتباط مستقیم بین صادرکننده و واردکننده و جلوگیری از بزرگ شدن صرافی‌ها فراهم شود. از طرفی باید عزم ملی برای حل موضوع باقی‌مانده سموم که به سلامت مردم برمی‌گردد، شکل بگیرد. ترویج استانداردهای بین‌المللی در بخش کشاورزی، طراحی خط ترانزیت حرفه‌ای برای دسترسی به آب‌های مدیترانه از طریق سوریه و عراق و در نهایت تمرکز بخش خصوصی روی جانشین‌پروری از دیگر موضوعاتی است که باید مورد تامید قرار گیرد.

 قیمت‌گذاری دستوری، ضد رقابت‌پذیری است

فرشید شکرخدایی، رئیس کمیسیون توسعه پایدار، آب و محیط‌زیست اتاق ایران گفت: هدف دوم توسعه پایدار سازمان ملل، گرسنگی صفر است و راهکار جامعه جهانی برای این مسئله تجارت است.

شکرخدایی گفت: زمین‌های خردشده در حوزه کشاورزی در طول زمان چالش اساسی بخش کشاورزی است؛ بهبود بهره‌وری و استفاده از فناوری باید مورد توجه قرار گیرد و برای چالش زمین‌هیا خرد شده قرار بود که زمین‌ها در قالب تعاونی اداره شود و الگوی کشت و صنعت پیش پای ماست.

او تاکید کرد: چالش آب مسئله جدی ماست؛ ما الگوی سنتی مدیریت آب که متعلق به زمین بود را به هم‌ریخته‌ایم. فرض اینکه آب مال دولت است ما را به این روز انداخته است، درحالی‌که مالکیت آب متعلق به آبریز است. وزارت نیرو مالک آب نیست، مالک آب کشاورز است.

رئیس کمیسیون توسعه پایدار، آب و محیط‌زیست اتاق ایران  تاکید کرد: در تعارض بین محیط‌زیست و کشاورزی باید عالمانه‌تر رفتار کنیم. موضوع آمایش سرزمین در بحث کشاورزی مغفول مانده است.

او تاکید کرد: وزارت جهاد کشاورزی باید الگوی کشت را منتشر کند. همه سیاست‌گذارها باید به این نکته توجه کنند که قیمت‌گذاری دستوری، ضد رقابت‌پذیری و  ضدکیفیت و ضد تولید است و هیچ فایده‌ای برای مصرف‌کننده ندارد. ساده‌سازی مسئله قاتل رقابت‌پذیری است و همه این موارد مسائل اصلی حوزه کشاورزی است.

بسترها برای تقویت صادرات محصولات کشاورزی مهیا نیست

علیرضا یاوری، معاون بین‌الملل اتاق ایران مدیریت منابع آبی در ایران را یک موضوع مهم دانست که بی‌توجهی به آن یک چالش جدی است.

بر اساس اظهارات او ایران در آستانه یک فاجعه آبی قرار داد و متأسفانه نسبت به سیاست‌ها و تجربیات کشورهای اطراف خود که همگی با بی‌آبی مواجه هستند، بی‌توجه است. از طرفی برنامه‌های مطرح شده مانند کشت فراسرزمینی هم تنها در حد حرف باقی مانده و به عمل نزدیک نشده است.

او ادامه داد: باوجوداینکه محصولات مواد غذایی ایران کیفیت لازم را دارند؛ به دلیل مشکل برندینگ و بسته‌بندی قادر به حضور در بازارهای بین‌المللی نیستند. چون در بحث استانداردهای جهانی، امکان ثبت لاتین برندها، سموم باقی مانده در محصولات کشاورزی و این دست از موضوعات کار جدی انجام ندادیم. در این بین درگیر تحریم‌ها نیز هستیم. پس باید گفت بسترها برای صادرات محصولات کشاورزی مهیا نیست.

منبع: خط بازار