چشم‌انداز ۲۰۳۰؛ رویای طلایی بن‌سلمان، کابوس سیاه عسیر

به گزارش خط بازار؛ این مناطق همچنان با بالاترین نرخ بیکاری و پروژه‌های نیمه‌تمام دست‌وپنجه نرم می‌کنند تا نشان دهند، چشم‌انداز ۲۰۳۰ به جای توسعه فراگیر، تنها شکاف نابرابری در عربستان را عمیق‌تر کرده است.

«عبدالرحمن» پس از بستن در کافه‌اش در شهر «ابها»، سوار بر موتور، راهی خانه می‌شود. در این میان، خنکای دلپذیر هوای کوهستان روحش را نوازش می‌دهد.ابها، مرکز استان عسیر در جنوب عربستان، به بزرگراه‌های‌اش که همچون شریان‌هایی در دل کوهستان کشیده شده‌اند و شور و اشتیاق موتورسواران به راندن در آن‌ها، شهرت دارد. این مسیرها به کوه‌های سر به فلک کشیده «السوده» و جنگل‌های انبوهش زادگاه «بابون‌ها» و مرتفع‌ترین نقطه عربستان منتهی می‌شوند. در پس این جلوه از مدرنیسم و طبیعت بکر، روستای قدیمی «رجال المع» با قدمتی ۹۰۰ ساله مشاهده می‌شود.

رؤیای توسعه و دغدغه مردم

چالش‌های یک کشور پهناور متکی بر نفت

عربستان سعودی تنها کشور حاشیه خلیج‌فارس نیست که در پی تنوع بخشیدن به اقتصاد خود و کاهش وابستگی به نفت است، اما به‌دلیل وسعت جغرافیایی با چالش‌هایی منحصربه‌فرد روبه‌روست. جمعیت عربستان با مساحت 2.15 میلیون کیلومترمربع، از مجموع جمعیت امارات، کویت، قطر، عمان و بحرین بیشتر است. این گستردگی به‌معنای لزوم توجه بیشتر حکومت به مسائلی نظیر بیکاری، فقر و نابرابری است که در آن موج می‌زند. دهه‌هاست که زمام امور و منابع نفتی کشور در اختیار خاندان سعودی است. در کنار نیروی کار بومی، بیش از ده میلیون کارگر خارجی نیز در مشاغل کم‌درآمد، چرخ اقتصاد کشور را می‌گردانند.«محمد بن سلمان»، ولیعهد عربستان، هدف از اجرای «چشم‌انداز ۲۰۳۰» را کاهش وابستگی به نفت، بنیان‌گذاری صنایع نوظهور و ترغیب شهروندان به کاهش اتکای به دولت عنوان کرده و می‌گوید با تحقق این چشم‌انداز، حکومت می‌تواند دستاوردهای مهمی از جمله اصلاحات فراگیر اجتماعی را محقق سازد.یکی از برجسته‌ترین این تحولات، افزایش نرخ مشارکت نیروی کار زنان است که از حدود 20% در یک دهه قبل، به 36% در سه ماهه اول سال ۲۰۲۵ رسیده است؛ بخش‌های دیگری چون سیاحت و گردشگری نیز کوشیده‌اند تا با ورود به صحنه اقتصاد، سهمی در تنوع‌بخشی به ساختار اقتصادی عربستان داشته باشند، اما همچنان با مشکلات زیرساختی بسیار و نبود بودجه در اجرای طرح‌ها مواجه‌اند.

شکاف عمیق میان پایتخت و پیرامون

با این وجود، اختلافات دیرینه میان ریاض و سایر مناطق کشور نه تنها از میان نرفته، بلکه تعمیق یافته است. یک نظرسنجی رسمی در سال ۲۰۲۳ نشان می‌دهد، متوسط درآمد ماهانه یک خانوار در ریاض بالغ بر ۲۶ هزار ریال (معادل 6,933 دلار) است؛ رقمی که بیش از دو برابر درآمد خانواری در نجران، استانی کوچک در همسایگی عسیر است. همین تفاوت در نرخ بیکاری نیز به چشم می‌خورد؛ به طوری که نرخ بیکاری در ریاض بیش از 50% کمتر از سایر نقاط عربستان است.مقامات سعودی اگرچه از چالش‌های نادیده‌گرفتن مناطق پیرامونی آگاهند، اما بر این باورند که پایتخت به عنوان کانون فعالیت‌های اقتصادی و اشتغال باید بیش از مناطق دیگر مورد توجه قرار گیرد.اما این دیدگاه در سراسر عربستان با یک جمله خلاصه می‌شود: «تمام امتیازات مال ریاض است.» حتی در جده، دومین شهر بزرگ و قطب تجاری کشور، مردم از انتقال نهادهای دولتی و مؤسسات مالی کلیدی همچون بانک ملی تجاری و اداره کل هواپیمایی کشوری به ریاض گله‌مندند. ساکنان جده معتقدند «به جای اختصاص هزینه‌های هنگفت برای ساخت نئوم، باید جاده‌های جده اصلاح می‌شدند»، این در حالی است که بخش‌ گسترده‌ای از شهر هنوز از داشتن شبکه‌های فاضلاب و آب محروم است.

عواقب مهاجرت داخلی و تمرکز منابع

حکومت در مجموع ۲۰ میلیارد دلار برای پروژه‌های گوناگون در جده اختصاص داده که این رقم در مقایسه با آنچه برای ریاض و نئوم هزینه شده، ناچیز است. همین امر موجب شده تا هر روز بر شمار جوانانی که برای یافتن کار به سوی ریاض مهاجرت می‌کنند، افزوده شود.عربستان کشوری جوان است و 70% از جمعیت آن زیر 35 سال سن دارند و اکنون نگاه همه آنها به ریاض دوخته شده است. این دیدگاه تنها مختص مردم جده نیست، بلکه ساکنان دیگر شهرهای عربستان نیز همین حس را دارند.کارشناسان سعودی به شدت نگران پدیده مهاجرت داخلی و هجوم بی‌وقفه به ریاض هستند؛ پدیده‌ای که نخستین پیامد آن تأثیر سوء بر بازار مسکن است. به گفته آنها، حجم معاملات و نرخ اجاره در ریاض، دیگر قابل قیاس با هیچ نقطه‌ای از عربستان نیست.ظرف پنج سال گذشته، حدود ۲۵۰ هزار سعودی به ریاض مهاجرت کرده‌اند، موجی که موجب افزایش 30 تا 40% اجاره‌بها در پایتخت شده است. تحلیلگران این مهاجرت‌ها را از پیامدهای «چشم‌انداز ۲۰۳۰» می‌دانند و موجب تشدید فقر شده، چرا که مهاجران اغلب در مشاغل با درآمد نسبتاً اندک و رده پایین در پایتخت مشغول به کار می‌شوند.

فشار ریاضت اقتصادی و واقعیت‌های اجتماعی

از سال ۲۰۱۸، عربستان سیاست‌های ریاضت اقتصادی شدیدی را به اجرا گذاشته که در کاهش مستمر یارانه‌های برق، آب و سوخت و افزایش مالیات بر ارزش افزوده نمود یافته‌است. اخیراً نیز سن بازنشستگی را از 58 به 65 سال افزایش داده و برنامه‌هایی برای کوچک‌سازی ساختار حکومت در دست اقدام دارد.اگرچه حکومت عربستان آمار رسمی درباره نرخ فقر منتشر نمی‌کند، اما گزارش دو سال گذشته (ESCWA) نشان‌می‌دهد، از هر هفت سعودی، یک نفر زیر خط فقر زندگی می‌کند. درحالی که حکومت از اجرای طرح‌های اصلاحاتی از سال ۲۰۱۷ برای حمایت از خانواده‌های کم‌درآمد سخن می‌گوید، این اصلاحات، به‌ویژه در حوزه رفاه اجتماعی، برای مردم عربستان شوک‌آور بوده‌اند.برای درک ماهیت این اصلاحات، کافی است، سری به کافی‌شاپ‌های ریاض بزنید تا ببینید، چند درصد از نسل Z عربستان با حقوق‌های ناچیز در این مکان‌ها کار می‌کنند. آنها انعکاس تصمیمات حاکمیتی پنج سال اخیر را «شوک‌آور و غیرقابل تصور» توصیف می‌کنند.

پروژه‌های عظیم در بن‌بست: سرنوشت عسیر

عسیر با جمعیتی بالغ بر ۲ میلیون نفر، اولین منطقه‌ای بود که «استراتژی توسعه» حکومت عربستان شامل حال آن شد. اما در طول پنج‌سال گذشته، هنوز کار زیرساختی درخور توجهی انجام نشده‌است. تنها تغییر مشهود در عسیر، مجاز شدن رانندگی زنان و افتتاح کافه‌ها و مراکز خرید بوده‌است. در بهترین حالت نیز، جوانان عسیری به عنوان پیشخدمت و راننده تاکسی مشغول به‌کار می‌شوند.تمام طرح‌های توسعه بزرگ در عسیر تحت نظارت صندوق سرمایه‌گذاری عمومی عربستان(PIF) اجرا می‌شود که ریاست آن را شخص بن سلمان برعهده دارد. مقامات عسیر به این می‌بالند که این منطقه بیشترین تمرکز پروژه‌های PIF را در خارج از ریاض به‌خود اختصاص داده است. براساس برنامه، سه پروژه بزرگ از جمله یک مجتمع تفریحی عظیم و یک مجتمع بزرگ مسکونی، تجاری و گردشگری در ابها باید اجرا شود.مهم‌ترین این طرح‌ها، پروژه «قله‌های السوده» است که شامل هتل‌های لوکس در دل کوه‌ها، ویلاهای مجلل، زمین‌های گلف و تجربه‌های «گلمپینگ»(کمپینگ لوکس) است. شاهزاده ترکی بن طلال می‌گوید: «هدف این است که این منطقه به بورلی هیلز عربستان تبدیل شود.»اما واقعیت تلخ اینجاست که این پروژه‌های کلان، همانند بسیاری از طرح‌های PIF، در حد وعده باقی مانده‌اند. درحالی که قرار بود، مرحله اول این طرح‌ها در سال ۲۰۲۷ به بهره‌برداری برسد، هنوز کلنگ هیچ‌یک از آنها به زمین زده نشده است.

اعتراف به واقعیت: مهاجرت متخصصان

شاهزاده ترکی ضمن دفاع از عملکرد حکومت، از طرح‌های توسعه فرودگاه ابها، ساخت بزرگراه جدید منتهی به ساحل، بیمارستان‌ها، دانشگاه و بهبود وضعیت آب عسیر سخن می‌گوید و ادعا می‌کند که مشکل تأمین بودجه آنها برطرف شده است.با این حال، او برای نخستین بار نگرانی خود را از مهاجرت جوانان عسیری و نبود جوانان متخصص در عسیر ابراز و اعتراف می‌کند که عسیر از سال ۲۰۱۷ شاهد بالاترین میزان مهاجرت تخصص‌ها در میان دیگر مناطق عربستان بوده است. به‌گفته این مقام رسمی سعودی، میزان بیکاری جوانان در عسیر به 17% می‌رسد.همانند دیگر طرح‌های چشم‌انداز ۲۰۳۰ محمد بن سلمان، پروژه‌های منطقه عسیر نیز با مشکلات مالی و تأمین بودجه مواجه‌اند و اجرای آنها یکی پس‌از دیگری به تعویق می‌افتد؛ این درحالی است که عسیر قرار است، یکی از شهرهای میزبان جام جهانی فوتبال ۲۰۳۴ باشد.شاهزاده ترکی در پایان اگرچه به نگاه ویژه ولی‌عهد به عسیر، سخن می‌گوید، اما خاطرنشان می‌کند: «بیش از آنچه در توان داریم، وعده ندهیم.» آیا این احتیاط، نشانه‌ای از درک واقعیت محدودیت‌های مالی در برابر جاه‌طلبی‌های توسعه است؟