گزارش جامع اکوسیستم استارتاپی ایران در سال ۱۴۰۳

به گزارش خط بازار؛ موقعیت اکوسیستم استارتاپی به عوامل مختلفی وابسته است و روی مسائل متعددی تاثیر می‌گذارد. سال ۱۴۰۳ پر از اتفاقات مهم بود. اکوسیستم‌ها با یکدیگر متمایزند و نمی‌توان هر یک از آنها را با دیگران مقایسه کرد. در سالی که اتفاقات زیادی در عرصه سیاسی، نظامی و اقتصادی بین‌المللی افتاد، استارتاپ‌های ایرانی هم دگرگونی‌های بسیاری را تجربه کردند.

اکوسیستم استارتاپی ایران در سال 1403 پوست انداخت. سال 1403 پر از اتفاق بود. اتفاقاتی که در ابعاد مختلف تاثیر خود را مستقیم یا غیرمستقیم گذاشتند و استارتاپ‌های کشورمان از این تاثیر بی‌نصیب نبودند. شرایط اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و حتی نظامی ایران و جهان در رشد اکوسیستمیک تاثیر می‌گذارد و ایران همواره به دلایل مختلفی که می‌توان آن‌ها را سیاسی و اقتصادی تفسیر کرد، تاثیرپذیری بالایی از این اتفاقات دارد. البته فضای داخلی کشور هم تب‌وتاب بالایی را تجربه کرد.

در سالی که نرخ دلار رشد شدیدی پیدا کرد، اینماد دیجی‌کالا بسته شد. درگاه پرداختی صرافی‌های ارزدیجیتال به‌طور ناگهانی و بدون اعلام قبلی از سوی بانک مرکزی مسدود شد و استارتاپ‌ها بارها مورد تهدید تعلیق اینماد قرار گرفتند.

در سالی که ترامپ دوباره به کاخ سفید برگشت و تحولات زیادی را رقم زد، در مراسم تحلیف ریاست‌جمهوری‌اش دنیا دید که کسانی که در صف اول ایستاده‌اند، نه سیاست‌مداران زبده، نه فرماندهان رده‌بالا، بلکه موفق‌ترین کارآفرینانی بودند که بر لبه تکنولوژی حرکت می‌کنند. در سالی که شاید هزاران هزار بار اسم ایلان ماسک به زبان آمد و خبر از دستاوردها یا حتی شکست‌های آن دست به دست می‌شد، شورای عالی فضای مجازی با تصویب مصوبه‌ای که به گفته اعضا آن 30 بند دارد، دستور به رفع فیلترینگ گوگل‌پلی و واتس‌اپ داد تا برای اولین بار شاهد عقب‌نشینی حکمای اینترنت کشور از موضع فیلتر و محدودیت باشیم.

سال 1403 برای کشورمان پر از اتفاق بود. اتفاقاتی سرنوشت‌ساز که شاید اهمیت‌ آن‌ها در زمان حال مشخص نباشند. نه‌تنها در چنین روزهایی، بلکه در روزهای حوصله‌سربر و خسته‌کننده سال‌ها قبل نیز رشد اکوسیستم استارتاپی ایران متوقف نشده بود. در سال 1403 بزرگ‌ترین معاملات تاریخ اکوسیستم شکل گرفت. رقابت بالا گرفت و گاهی تبدیل به تنش شد. در سال 1403 اکوسیستم استارتاپی ایران پوست انداخت. حالا در سال 1404 استارتاپ‌های زیادی از کوچک‌ترین‌ها تا بزرگ‌ترین‌ها برای بقا می‌جنگند و در عین حال، امید دارند.

گزارش پیش‌روی شما درباره آشفته بازاری است که سال 1403 رقم زد. این گزارش تلاش کرده اتفاقات جامع اکوسیستم استارتاپی ایران را جمع‌آوری کند. هرچند که به اتفاقات بسیاری پرداخته نشده است. گفتنی‌ است تجارت‌نیوز در گزارش‌هایی مجزا به کلیت موضوع اینترنت و آنچه در سال 1403 به صرافی‌های ارز دیجیتال و فضای فین‌تکی کشور گذشت، خواهد پرداخت. در این گزارش بیشتر به رقابت احیا‌شده‌ای پرداخته شده که میان بازیگران میدان اقتصاد دیجیتال کشور رخ داده است و البته بررسی معاملاتی که زمینه رقابت بیشتر را در سال 1404 فراهم خواهد کرد.

بزرگ‌ترین معامله تاریخ اکوسیستم استارتاپی ایران/ همراه اول، 40 درصد از سهام دیجی‌کالا را در اختیار گرفت

ماجرا از ابتدا به این سادگی برگزار نشد. شایعات این معامله در ابتدای 1403 یعنی در فروردین‌ماه مطرح شد. در ابتدا هر دو طرف مساله را به‌کلی تکذیب کردند. این موش‌وگربه‌بازی هم دلیل داشت. خلاصه این بود که ورود همراه اول به ترکیب یکی از بزرگ‌ترین استارتاپ‌های کشور که جنس دولتی نداشت برای کابران حساسیت‌زا بود و آن‌ها را نگران می‌کرد.

نگرانی در بین کاربران و فشار رسانه‌ای باعث شد تا بعدها پای روح‌‌‌الله دهقانی‌فیروزآبادی، معاون علمی و فناوری رئیس‌‌‌جمهور در دولت سیزدهم به این موضوع باز شود. معاون وقت رئیس‌جمهور در این مورد گفت: «این دید غلطی است که برخی فضا را به گونه‌‌‌ای درست می‌کنند که حاکمیت به دنبال گرفتن سهام این شرکت‌های استارت‌آپی است یا این شرکت‌ها برای دادن سهم خود به دولت تحت فشار هستند.»

هرچند که بعدها بنیان‌گذاران دیجی‌کالا در یک نشست خبری که به میزبانی دیجی‌نکست، بازوی سرمایه‌‌گذاری دیجی‌کالا برگزار می‌شد به این مساله اشاره کردند که هیچ شرکتی نمی‌تواند تملک دیجی‌کالا را در دست بگیرد. حمید محمدی در این نشست خبری که در میانه آذرماه برگزار می‌شد، گفت: «همراه اول از روز اول (مذاکرات) این تمایل را داشته اما در توافق خرید سهام توسط همراه اول، تصریح شده تا زمانی که ما بنیان‌گذاران در این شرکت هستیم، هیچ شرکتی نتواند تملک گروه دیجی‌کالا را بگیرد.»

40 درصد سهام دیجی‌کالا با تخفیف 30 درصدی به ارزش 30 هزار میلیارد تومان معامله شد و به همراه اول رسید

مذاکرات بین همراه اول و دیجی‌کالا با استناد به گزارش‌های موجود از بهمن‌ماه سال 1402 آغاز شد. یکی از موفق‌ترین خروج‌های تاریخ اکوسیستم استارتاپی ایران با موفقیت این مذاکرات اتفاق افتاد و سرانجام، سرآوا پس از 13 سال از ترکیب سرمایه‌داران خروج کرد. سود سرآوا را می‌توان تقریبا هزار برابر دانست. در پایان شرکت حرکت اول، بازوی سرمایه‌گذاری همراه اول با خرید 25 درصد سرآوا، 10 درصد از سهم موسسان یعنی حمید و سعید محمدی و دیگر سرمایه‌گذاران، توانست رقبای خود را در این میان کنار بزند و به 40 درصد از سهام دیجی کالا دست یابد.

ارزش توافق اعلام شده 30 هزار میلیارد تومان است. معامله‌ای که با شرایط مخصوص به خود انجام و تخقیف‌هایی هم شامل خریدار شد.

سایه سنگین اپراتورها بر اکوسیستم استارتاپی کشور/ همراه اول در کنار ایرانسل حالا جزو سهام‌داران عمده غول‌های استارتاپی هستند

صنعت مخابرات یا فناوری اطلاعات در ایران شبکه‌ای درهم تنیده و پیچیده است. آن گونه که «پیوست» نقل می‌کند: «مانند کلافی سردرگم، یافتن سرنخ آن غیرممکن می‌نماید. در حالی که رسیدن به اطلاعات می‌تواند بسیار دشوار باشد، از بین انبوهی از اسامی رسمی و تجاری به شبکه‌ای می‌رسیم که هیچ‌کدام‌شان خصوصی نیستند.» این بحث طولانی در این گزارش نمی‌گنجد. ورود به چنین شبکه‌ای الزاما خروج اجمالی در خود ندارد و پرداخت به آن در گزارش دیگری ممکن خواهد بود.

برای درک بهتر این شبکه می‌توانید به عکس توجه کنید. این عکس در گزارش‌هایی از پیوست و اقتصادآنلاین منتشر شده اما منبع دقیق آن مشخص نیست.

دیجی‌کالا و همراه اول، اسم شناخته شده‌ای در کنار اسامی غریبه قرار می‌گیرد

شرکت ارتباطات سیار ایران که با نام تجاری همراه اول شناخته می‌شود حالا بیش از 17 سال سن دارد. سهام‌دار عمده همراه اول، با بیش از 82 درصد از سهام آن، شرکت مخابرات ایران است. مابقی در اختیار شرکت واسط مالی مرداد است. خود شرکت مخابرات سهام‌داران متعددی دارد. بیش از 32 درصد از سهام مخابرات متعلق به شرکت توسعه اعتماد مبین است.

طبق اطلاعات موجود، توسعه اعتماد مبین 9 شرکت مادر ثبت شده دارد. به استناد آنچه در سایت رسمیو قابل مشاهده عموم است، شرکت‌هایی مانند گسترش الکترونیک تدبیر ایران (زیرمجموعه گروه تدبیر وابسته به ستاد اجرایی فرمان امام (ره))، تامین اعتماد زاگرس، طلیعه سروش پایدار، شهریار مهستان، گروه اعتماد پارس، شرکت سرمایه‌گذاری گنجینه شایستگان، سرمایه‌گذاری توسعه اعتماد، در نهایت بانک سینا و بانک پارسیان، شرکت‌های مادر ثبت شده برای توسعه اعتماد مبین هستند.

به نقل از سپاه‌نیوز، در تاریخ آبان‌ماه 1397 روابط عمومی بنیاد تعاون سپاه در اطلاعیه‌ای اعلام کرد که در راستای تدابیر ستاد کل نیروهای مسلح، بنیاد تعاون سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با واگذاری سهام خود، از شرکت توسعه اعتماد مبین (مربوط به سهامداری شرکت‌های مخابرات ایران و همراه اول) خارج شد.

نزدیک به 20 درصد از سهام شرکت مخابرات متعلق به دولت جمهوری اسلامی است. 8.43 درصد از سهام به شرکت واسط مالی اسفند دوم بازمی‌گردد و 2.17 درصد متعلق به شرکت ارتباطات سیار است. در نهایت شرکت س اتهران س.خم ک م ف ع، و شرکت س اخراسان س.خم ک م ف ع، هردو مجموعا بیش از 2 درصد باقی مانده را در اختیار دارند.

این عقبه‌ای بود که برای همراه اول می‌شد ترسیم کرد. البته همراه اول تنها اپراتوری نیست که به اکوسیستم استارتاپی ایران ورود کرده است. پیش از شرکت ارتباطات سیار، اپراتور دوم یعنی ایرانسل هم در پورتفوی خود یکی دیگر از بزرگ‌ترین استارتاپ‌های نسل یک کشور یعنی اسنپ را دارد.

اسنپ و ایرانسل، نخی که شما را به عمق یک شبکه وصل می‌کند

در سال 98 مدیرعامل وقت اسنپ یعنی ژوبین علاقبند در یک برنامه تلویزیونی حاضر شد و به سوالات مجری برنامه در مورد ترکیب سهام‌داران اسنپ پاسخ داد. طبق گفته علاقبند در آن زمان، عمده سهام اسنپ متعلق به گروه ایرانسل است. ترکیب سهام‌داران اسنپ موضوعی بحث برانگیز به شمار می‌آید. هرچند که در اینجا موضوعیت ندارد و گزارشی مجزا می‌طلبد.

ایرانسل اپراتور دوم تلفن همراه در میانه سال 1385 اولین سیمکارت‌های خود را به بازار عرضه و به صنعت ICT کشور ورود کرد. ترکیب سهام‌داران ایرانسل شامل گروه آفریقایی MTN و شرکت گسترش الکترونیک ایرانیان می‌شود. گروه آفریقایی MTN، شرکت چندملیتی آفریقایی به غیر از ایران در ۲۰ کشور دیگر در خاورمیانه و آفریقا فعالیت می‌کند. این شرکت آفریقایی 49 از درصد سهام ایرانسل را در اختیار دارد. 51 درصد دیگر متعلق به شرکت گسترش الکترونیک ایران است.

این شرکت زیرمجموعه مستقیم بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی، گروه مهندسین مشاور بنیادسازه، پویش فن‌آوری پزشکی پردیس، توسعه الکترونیک پایدار، پیوند تجارب آتیه ایرانیان، صنایع مخابرات صاایران (شرکت دولتی صنایع الکترونیک، تجهیزات مخابراتی و پزشکی وابسته به وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح)، صنایع قطعات الکترونیک ایران، مدیریت سرمایه‌گذاری کوثر و مادر تخصصی مالی و سرمایه‌گذاری سینا است.

نتیجه اتصال اکوسیستم استارتاپی به شبکه پشت اپراتورها چیست؟

اکوسیستم استارتاپی در مقطع کنونی با بحران تامین مالی مواجه است. نوسانات اقتصادی سرمایه‌گذاران را به رفتار‌هایی با ریسک کمتر سوق داده است. در این میان، ورود اپراتورها با سرمایه‌های کلان به استارتاپ‌های بزرگ و تاسیس بازوهای سرمایه‌گذاری می‌تواند در به حرکت درآوردن چرخ‌های اکوسیستمیک و تزریق سرمایه و به تحرک درآوردن اجزا موثر باشد.

هرچند که از این ارتباطات می‌توان به موضوعات دیگری هم اشاره کرد، اما این اشارات در این گزارش موضوعیت ندارند. به هر حال در آینده گنگ و مبهم اقتصادی، باید دید اتصال استارتاپ‌ها به این شبکه‌ها چه تاثیری در مسیر استراتژیک‌ آن‌ها و البته بر اکوسیستم استارتاپی ایران خواهد گذاشت.

رقابت احیاشده تبدیل به جنگ می‌شود/ پای همه وسط است!

اکوسیستم استارتاپی ایران رقابت‌های زیادی در خود داشته و دارد و خواهد داشت. آن‌طور که می‌توان پیش‌بینی کرد، حرکت غول‌ها یا بازیگران مهم به سمت تکمیل زنجیره ارزش خود و خلق یک اپلیکیشن یا محصول همه‌جانبه است. در نتیجه چند گروه از مبداهای مختلفی در حال حرکت به چنین مقصدی هستند و می‌توان این‌گونه پیش‌بینی کرد که در آینده دیگر شاهد رقابت میان قطب‌ها نخواهیم بود. چرا که تاکنون این قطب‌ها بودند که بر سر بازار با یکدیگر رقابت می‌کردند.

قطب‌ها به این سادگی شکل نگرفتند و هر کدام مسیر جالب و هیجان‌انگیزی برای زنده ماندن طی کرده‌اند. سال‌ها طول کشید تا اکوسیستم استارتاپی از شکل جزیره‌ای خارج شود و اجزا به دلایل مختلف به یکدیگر نزدیک شوند. با این حال دو قطبی‌های کمی در این اکوسیستم وجود نداشتند. از بازار و مایکت، تخفیفان و نت‌برگ، نشان و بلد، جاب‌ویژن و جاباما، دیوار و شیپور، حتی دیجی‌کالا و بامیلو که در گذشته با هم تنش بسیار داشتند اما حالا دیگر رقابتی در میان آن دو حس نمی‌شود، همه و همه و دوقطبی‌های دیگری هم که ذکر نشد، نشان از وجود منافعی مشترک، اما مسیرهای جداگانه‌ای دارد.

یکی از داغ‌ترین رقابت‌ها در سال 1403، میان اسنپ و تپسی شکل گرفت. اسنپ یکی از بزرگ‌ترین استارتاپ‌های ایرانی است. اسم بزرگی که حالا مدعی بازارهای مختلفی است و در مرور زمان تبدیل به گروه اسنپ شد. در روزهای پایانی سال 1403 اسنپ در سرویس تاکسی خود توانست رکورد جدیدی ثبت کند و به نزدیک شش میلیون سفر به روز برسد.

رشد رانندگان تپسی و اسنپ باعث تغییرات مهمی شد

هرچند گروه اسنپ شکست‌های کمی در پرونده خود ندارد. اسنپ تیکت، هیت، اسنپ کیو، اسنپ لاین که البته دوباره با سفر اشتراکی فعال شده است، اسنپ رز، اسنپ ونچرز، اسنپ روم و یک الی دو مورد دیگر، همه جزو شکست‌های گروه اسنپ هستند.

البته اولین بار در اواسط سال 1398 از اسنپ لاین و راه‌اندازی آن صحبت‌هایی شد تا در نهایت در سال 1402 به طور آزمایشی فعالیت خود را آغاز کرد. اینکه امروزه مردم شاید استقبال بیشتری از سرویس سفرهای اشتراکی می‌کنند بی‌ارتباط به هزینه‌های سنگین سفر روزانه نیست. موارد دیگری هم می‌توان ذکر کرد. چه‌بسا که مردم امروزه تجربه بهتر و شناخت بیشتری در استفاده از سرویس‌های تاکسی‌های اینترنتی دارند و شرایط دیگر به خامی سال‌های قبل نیست.

آن سوی میدان، رقیب داستان دیگری دارد. در میانه بهمن‌ماه سال 1402 گروه صنعتی گلرنگ به‌طور رسمی به ترکیب سهام‌داران تپسی ورود کرد و 70 درصد سهام این استارتاپ را خرید. اتفاقی که شاید مهم‌ترین رخداد استارتاپی سال بود. بعد از آن میلاد منشی‌پور، مدیرعامل سابق تپسی، از سمت خود کناره‌گیری کرد تا سیاست‌های گروه گلرنگ به‌طور کامل اجرا شود.

گروه اسنپ و گروه تپسی، در بازارهای مختلفی با یکدیگر تقابل دارند. از رقابت در سرویس تاکسی اینترنتی گرفته تا جنگ در سرویس فود. تپسی به پشتوانه گروه صنعتی گلرنگ تجربه خوب و نفوذ زیادی در بازار دارد و از توان مالی بالایی برخوردار است. هردو گروه با برگزاری کمپین‌ها یا حتی مگاکمپین‌هایی خیز بلندی برای تصاحب سهم بیشتری از بازار برداشته‌اند. گروه اسنپ هم از اشتباهات خود درس گرفته و امروز یکی از نوآورترین کسب‌وکارهای کشور به حساب می‌آید. در هر صورت رقابت این دو می‌تواند هیجان‌انگیز و پرتحرک باشد. رشد هر دو طرف هم می‌تواند نتایج مثبتی برای اکوسیستم استارتاپی داشته باشد.

اوایل اسفندماه 1403 مصوبه بیمه تامین اجتماعی برای رانندگان اسنپ و تپسی ابلاغ شد و ثابت کرد که اکوسیستم استارتاپی می‌تواند عامل پیشران در ایجاد تغییراتی باشد.

دعوا بر سر بازار/ انحصارطلبی اتهام اصلی است!

اما رقابت میان گروه اسنپ و گروه تپسی در بازار غذا تبدیل به جنگ شد و با شکایت تپسی‌فود از اسنپ‌فود به اتهام رفتار انحصارطلبانه، پای شورای رقابت را به این دعوا باز کرد. البته این بار اول نبود که از اسنپ‌فود به این دلیل شکایت می‌شد. رقابت و تنش میان اسنپ و تپسی در سال 1403، اکوسیستم استارتاپی ایران را تحت تاثیر خود گذاشت.

سال 1398 در پرونده‌ای که با شکایت چیلیوری علیه اسنپ‌فود باز شده بود هم این اتهام تکرار شده بود. شورای رقابت با توجه به اینکه همکاری وندورها با رقبا موجب لغو قرارداد یا جریمه قابل توجه از سمت اسنپ‌فود می‌شد، این فرایند را مصداقی از محدود کردن معاملات با رقبا تلقی کرد. البته این پرونده با انحلال چیلیوری عملا مختومه شد.

به نقل از هفت صبح، سال 1402 علیرضا خدابخش رئیس هیات مدیره «قاصدک‌ رسانه کاسپین» که با سرویس قاصدک‌فود در حوزه سفارش اینترنتی غذا فعالیت می‌کرد، در رابطه با رفتار انحصارطلبانه اسنپ‌فود گفته بود: «اسنپ‌فود همچنان رویکردی ضدرقابتی و انحصاری را پیش گرفته‌ و این بار با رویکرد تشویق رستوران‌‌دارها باعث قطع همکاری آنها با سایر پلتفرم‌های آنلاین می‌شوند».

سال 1403 گروه دیگری علیه مدعی اول بازار سفارش آنلاین غذا یعنی اسنپ‌فود چنین ادعایی داشتند. زودکس که به‌طور موازی در کرمان فعالیت می‌کرد، از سال گذشته که اسنپ به این شهر ورود کرده، تحت فشار زیادی قرار گرفته است. بدین ترتیب شکایت دیگری هم در این مورد از اسنپ‌فود ثبت و به شورای رقابت ارجاع داده شد. هرچند که فرایند این شکایت هنوز به اتمام نرسیده اما پیگیری‌های تجارت‌نیوز از آن حکایت می‌کند که در مراحل پایانی خود است.

پیگیری‌ها برای دریافت پاسخ رسمی از سوی اسنپ‌فود به نتیجه‌ای نرسید که گروه اسنپ این مساله را بی‌پاسخ گذاشته و در فضای حقوقی آن را دنبال کردند.

دعوا میان اسنپ و تپسی عقبه‌ای طولانی دارد و برگ جدیدی از تاریخ اکوسیستم استارتای ایران را به خود اختصاص داده است. این تاریخچه یک ماجرای دیگر هم در خود دارد. نگین انصاری معاون حقوقی تپسی در این باره گفته بود:

«آذر و دی ۹۸ این اتفاق افتاده است. طرح شکایت سال ۹۹ و جلسه رسیدگی به این شکایت در شورای رقابت ۲۰ اسفند سال ۱۴۰۱ برگزار شده است. در آذر و دی ۹۸ حدود هزار سیم‌کارت ایرانسل به عنوان مسافر در تپسی حساب کاربری ساختند و درخواست سفر ثبت می‌کردند. آنها بعد از اینکه راننده سفر را قبول می‌کرده، به شماره راننده دسترسی پیدا می‌کردند و بعد سفر را لغو می‌کردند. این موضوع را با توجه به رشد نرخ لغو سفرها در این دو ماه علت را بررسی کردیم و به این هزار سیم‌کارت رسیدیم.»

گروه اسنپ در حوزه لندتک هم تحت فشار حقوقی قرار دارد. سرویس لندتکی گروه اسنپ با عنوان اسنپ‌پی توسط استارتاپ دیگری با نام «ازکی وام» به‌خاطر نوع قراردادهایش متهم به رویه انحصارطلبی شده است.

منبع: تجارت نیوز