چرا می‌گوییم خشاب «مکانیسم ماشه» خالی است؟

به گزارش خط بازار؛ محسن رضایی، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام، اخیراً با اشاره به فعال شدن مکانیسم ماشه (snapback) در سازوکار برجام گفته است که «بسیاری از بندهای قطعنامه عملاً قابلیت اجرا ندارد» و تأکید کرده که «از جمله بازرسی کشتی‌ها با مخالفت چین و روسیه روبه‌رو شده است». وی همچنین تصریح کرده که طبق برآورد دستگاه‌های مسئول «کمتر از سه درصد مفاد قطعنامه» قابلیت اجرا دارند. با ارزیابی مفاد قطعنامه ۲۲۳۱ و رفتار فعلی اعضای شورای امنیت، می‌توان شواهدی یافت که نشان‌دهنده ناکارکردی گسترده مکانیسم ماشه است.

اما در این میان، نکته بسیار مهم این است که قطعنامه ۲۲۳۱ محدودیت‌های زمانی خاصی دارد؛ برخی از مفاد تحریمی و ممنوعیت‌ها پس از گذشت دوره مشخصی به اتمام می‌رسند. بنابراین، برخی مفاد که پیش‌تر الزامی بودند، اکنون دیگر قابلیت صدور یا اجرا ندارند چون از نظر زمانی منقضی شده‌اند یا شرایط حقوقی آن‌ها تغییر کرده است.در پروسه اجرای مکانیسم ماشه، نقش سه کشور اروپایی عضو برجام و اعضای دائم شورای امنیت (به ویژه چین و روسیه) تعیین‌کننده است. در تلاش‌های آمریکا برای تمدید محدودیت تسلیحاتی یا بازگرداندن تحریم‌ها، بارها چین و روسیه مخالفت کرده‌اند. مثلاً تلاش آمریکا برای تمدید تحریم تسلیحاتی ایران در سال ۲۰۲۰ با واکنش منفی چین و روسیه روبه‌رو شد.این وضعیت نشان می‌دهد که کارکرد بسیاری از مفاد اجرای قطعنامه، حتی اگر از نظر حقوقی معتبر باشند، در میدان سیاست بین‌المللی با مقاومت روبه‌رو است.

شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهند بسیاری از مفاد قطعنامه در عمل دشوار یا ناممکن شده‌اند. به عنوان نمونه بخشی از مفاد تحریمی که باید توسط شورای امنیت بازگشت داده شود، دیگر قابلیت بازگشت در زمینه‌ای که فرض آن‌ها بوده، ندارند؛ مثلاً چون تحریم‌های تسلیحاتی ایران پس از دوره مشخصی منقضی شده‌اند، اگر مکانیسم ماشه فعال شود، نیاز به اجماع یا مخالفت اعضای دائم در شورای امنیت وجود دارد. بر همین اساس در مواجهه با مخالفت چین و روسیه، بسیاری از اقدامات ممکن است بلوکه شود.در متون برنامه و گزارش‌های مرتبط با برجام، پیش‌بینی شده است که انتقال سلاح و مواد مرتبط با برنامه تسلیحاتی ایران ممکن است زیر نظر کمیته تحریم شورای امنیت بررسی شود و کشورها مجاز باشند کشتی‌های مظنون به نقض تحریم‌ها را بازرسی کنند. در بخشی از تجدیدنظرها، پیش‌بینی شده است که دولت‌ها بتوانند کشتی‌هایی که در مسیر بین‌المللی حرکت می‌کنند و مشکوک به نقض تحریم هستند را بازرسی کنند.

اما نکته کلیدی اینجاست که آنچه پیش‌بینی شده، بستگی به موافقت کشورهایی دارد که در مسیر هستند یا در بنادر حضور دارند؛ یعنی ضرورت همکاری بین‌المللی. بر همین اساس اگر کشوری مثل چین یا روسیه، مسیرهای دریایی کلیدی یا بنادر مهم بین‌المللی در نزدیکی ایران را در اختیار داشته باشد، می‌توانند مانع اجرای بازدید شود یا اجازه عبور کشتی‌های بازرسی را ندهند. در چنین وضعیتی، بند بازرسی کشتی‌ها عملاً بلااثر می‌شود.در مجموع، مکانیسم ماشه در قطعنامه ۲۲۳۱ به دلیل محدودیت‌های زمانی، تغییر شرایط حقوقی و مقاومت کلیدی کشورهای عضو شورای امنیت به ویژه چین و روسیه، در عمل به یک ابزار ناکارآمد تبدیل شده است. در حقیقت مکانیسم ماشه از نظر حقوقی همچنان معتبر است، اما اجرای آن در میادین سیاسی و عملی با موانع جدی روبه‌روست؛ از جمله عدم امکان بازرسی کشتی‌ها و بازگشت تحریم‌ها بدون اجماع اعضا.