هیدروپلیتیک،ترانزیت و معدن؛ اضلاع تعامل ایران و تاجیکستان

به گزارش خط بازار؛ ایران از زمان به استقلال رسیدن تاجیکستان در تمامی حوزه‌ ها نقش مؤثری در حمایت از تاجیکستان داشته است و این نقش میانجی گرایانه ایران در پایان دادن به درگیری‌ ها و بحران داخلی در تاجیکستان روابط دو کشور را در پایان دهه هشتاد به اوج خود رساند. در این سال‌ ها جمهوری اسلامی ایران با مشارکت در استراتژی توسعه ملی تاجیکستان در حوزه‌ هایی نظیر تأمین استقلال انرژی، رهایی از بن‌ بست ارتباطاتی و امنیت غذایی، سرمایه‌گذاری‌ های قابل‌ توجهی داشته است.

اما آغازین سال‌های دهه نود، روابط تهران – دوشنبه با بروز سوء تفاهم‌ هایی در روابط سیاسی و فرهنگی به سردی گرائید و حتی موجب شد تا تاجیکستان از عمل به تعهدات مالی خود در پروژه سد و نیروگاه “سنگ توده ۲” خودداری کرد.

تاجیکستان یکی از مراکز عمده تولید برق در دوره اتحاد جماهیر شوروی بوده است و انرژی آبی یکی از مزیت های قابل رقابت در تاجیکستان به شمار می رود، به طوری که می تواند زمینه ساز رشد مراکز کشت پنبه، کارخانجات ریسندگی، بافندگی و فراوری پنبه شود. به علاوه این وفور نسبی نیرو کشور تاجیکستان را قادر ساخته تا مقادیر صنایع متکی به برق مانند آلومینیوم داشته باشد.

کشاورزی بخش اصلی اقتصاد تاجیکستان را تشکیل می دهد و پنبه مهم ترین محصول کشاورزی این کشور محسوب می شود. گندم، غلات، میوه جات و سبزیجات نیز سایر محصولات کشاورزی تاجیکستان را تشکیل می دهد. این کشور از تنوع مواد معدنی وسیع اما مقادیر اندک ذخایر نفت و گاز برخوردار است.

اقلام وارداتی تاجیکستان شامل نفت و گاز، آهن و فولاد، فلزات غیرآهنی، محصولات شیمیایی، ماشین الات ساختمانی، تولیدات چوبی و کاغذی، صنایع سبک، صنایع غذایی، تولیدات کشاورزی است و در بین اقلام صادراتی، آلومینیوم و الیاف کتانی بیشترین سهم را دارد.

تعاملات اقتصادی ایران و تاجیکستان از تجارت دوجانبه تا خدمات فنی-مهندسی تهران برای دوشنبه

تیرگی ۹ ساله مناسبات میان تهران و دوشنبه که از سال ۲۰۱۳ آغاز شد و علت آن حمایت تهران از نهضت اسلامی در تاجیکستان بود، سبب افت تبادلات تجاری میان دو کشور شده بود، تا حدی که تاجیکستان در یک برهه زمانی از مخالفان سرسخت پیوستن ایران به سازمان همکاری های شانگهای به شمار می آمد و همین امر سبب طولانی شدن روند عضویت ایران در این سازمان بوده است. البته با سفر امامعلی رحمانف، رئیس جمهوری تاجیکستان به ایران در بهار ۱۴۰۱، حضور ابراهیم رئیسی در تاجیکستان و امضای چندین سند همکاری میان دو کشور بار دیگر بهار روابط اقتصادی میان دو کشور شکوفا شد.

در هفت ماه سال جاری حدود ۱۳۳ میلیون دلار کالای غیر نفتی به کشور تاجیکستان صادر شده که نشان دهنده رشد حدود ۷۵ درصدی در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته است. واردات ایران از تاجیکستان هم با کاهش هشت درصدی به ۳۵ میلیون دلار رسیده است.

میزان صادرات ایران به تاجیکستان در سال گذشته رقمی حدود ۷۶ میلیون دلار و میزان واردات از این کشور نیز ۳۸ میلیون دلار بوده است که جمعا مبلغ ۱۱۴ میلیون دلار را به عنوان تجارت دوجانبه تشکیل می دهد. اخیرا نیز سپیده اکبرپور مدیرکل دفتر آسیای میانه سازمان توسعه تجارت ایران خواستار افزایش تجارت دو کشور به ۵۰۰ میلیون دلار شده است.

در سال ۱۴۰۰ نیز حجم مبادلات تجاری این دو کشور همزبان ۱۳۱میلیون دلار برآورده شده است که ۹۱ میلیون و ۶۰۰ هزار دلا رآن را صادرات ایران و ۳۹میلیون و ۴۳۷هزار دلار آن را واردات از تاجیکستان تشکیل داده است. این در حالی است که در همان سال تاجیکستان بیش از۵۰۰ میلیون دلار مشتقات نفتی و گازی وارد کرده که ایران علی رغم حجم بالای صادرات محصولات پتروشیمی سهمی از این بازار نداشته است. حجم گردش تجارت خارجی میان دو کشور در سال ۱۳۹۹ حدود ۵۷ میلیون دلار بوده است.

ایجاد تعرفه های بالا و ممنوعیت ورود بسیاری از کالاها، مشکل عدم بازگشت ارز از کشورهای آسیای مرکزی به واسطه تحریمها، مشکلات زیرساختی و زیربنایی همچون فقدان واگن های باربری مناسب به کشورهای آسیای میانه مهم ترین موانع صادرات به این کشورها است

کاهش تعداد اقلام اقتصادی و خروج بسیاری از کالاها از لیست مزیت های اقتصادی نیز خود سبب ساز کاهش تجارت میان تهران و دوشنبه شده است. ایجاد تعرفه های بالا و ممنوعیت ورود بسیاری از کالاها، مشکل عدم بازگشت ارز از کشورهای آسیای مرکزی به واسطه تحریمها، مشکلات زیرساختی و زیربنایی همچون فقدان واگن های باربری مناسب به کشورهای آسیای میانه مهم ترین موانع صادرات به این کشورها است. فقدان توان زیرساخت‌ های لجستیکی ایران برای افزایش صادرات و ناهمخوانی استاندارد ایران با کشور تاجیکستان نیز در این مسیر مزید بر علت شده است. هم چنین بحث تعهد ارزی یعنی پیمان سپاری یا همان تعهد ارزی نیز در زمره مشکلات اساسی است که باید برای آن چاره ای اندیشید.

ایران هم اکنون در حوزه واردات ششمین شریک تجاری و در حوزه صادرات هشتمین شریک تجاری تاجیکستان محسوب می‌شود. فرآورده‌های نفتی، گندم، وسایل نقلیه موتوری، ملزومات الکترونیکی، صنایع چوبی، قند و شکر مهمترین کالاهای وارداتی این کشور هستند. در مقابل طلا، کنسانتره، فلزات گرانبها، مس، پنبه، روی، آلومینیوم، سرب، برق، سیمان و خشکبار مهمترین کالاهای صادراتی این کشور است.

افزون بر این، با در نظر گرفتن دست بالای ایران در صدور خدمات فنی- مهندسی در حوزه هایی چون صنایع دارویی، معدن و نیروگاه که بسیار موردنیاز تاجیکستان است، می توان علاوه بر ارزآوری برای ایران در دوران تحریم ها، مسیر ورود به بازارهای آسیای میانه را برای کشور هموارتر کرد.

ایران در تولید ۹۵ درصد از داروی مورد نیاز خود به خودکفایی رسیده است و حال آنکه این نسبت در کشور تاجیکستان بر عکس بوده و ایران طی یک برنامه بلند مدت می تواند از طرقی چون راه اندازی کارخانه های مشترک، صادرات دارو و غیره وارد بازار داروی این کشور شود.

تاجیکستان با منابع آبی عظیم در حال حاضر برق خود را به افغانستان و ازبکستان عرضه می‌کند و در سال ۲۰۲۲ حدود ۱۰۶ میلیون دلار از صادرات برق به این دو همسایه کسب درآمد کرده است و در این میان ایران با ایفای نقش سوآپ برق برای این کشور محصور در خشکی علاوه بر تامین بخشی از برق مورد نیاز خود می تواند در زمینه هاب انرژی ایفای نقش کند

هم چنین تاجیکستان که از رودخانه های بزرگ و خروشان فراوان و منابع آبی عظیم برخوردار است، در حال حاضر برق خود را در طول سال به افغانستان و همچنین در فصول بهار و تابستان، (می تا آگوست) به ازبکستان عرضه می‌کند و در سال ۲۰۲۲ حدود ۱۰۶ میلیون دلار از صادرات برق به این دو همسایه کسب درآمد کرده است و در این میان ایران با ایفای نقش سوآپ برق برای این کشور محصور در خشکی علاوه بر تامین بخشی از برق مورد نیاز خود می تواند در نقش هاب انرژی ایفای نقش کند. حتی پیش تر دلیر جمعه وزیر انرژی و ذخایر آبی تاجیکستان در حاشیه پانزدهمین کمیسیون اقتصادی دو کشور در اواخر سال گذشته گفته بود: با همکاری ایران و ظرفیت موجود در تاجیکستان می‌توانیم برق آسیای مرکزی و آسیای جنوبی را تامین کنیم.

حدود ۶۰ درصد آب های آسیای مرکزی از این کشور سرچشمه می گیرد که در صورت استفاده از تمام رودخانه های تاجیکستان می توان ۵۲۷ میلیارد کیلو وات ساعت برق استحصال کرد که ۵ الی ۶ برابر ظرفیت موجود است و به این سبب زمینه برای تاسیس نیروگاه های برقابی مشترک میان ایران و تاجیکستان با استفاده از منابع آبی دوشنبه و خدمات فنی-مهندسی ایران فراهم است. ایران پیش تر پروژه سد و نیروگاه ۲۲۰ مگاواتی «سنگ توده ۲» را در این کشور در سال ۱۳۹۰ اجرایی کرده بود.

از سوی دیگر، در تاجیکستان ۶۰۰ معدن کشف شده وجود دارد که تنها ۵۰ تا ۶۰ مورد آنها مورد استفاده قرار گرفته و با توجه به پتانسیل بخش خصوصی ایران در حوزه اکتشاف و بهره برداری از معادن که طی سال های تحریم به خودکفایی رسیده و تاکنون پروژه های فراسرزمینی بسیاری در سایر کشورها با موفقیت اجرا کرده است، مشارکت میان تهران و دوشنبه در این زمینه انتفاع مالی و تقویت جایگاه سیاسی قابل توجهی برای ایران به همراه خواهد داشت. معادن تاجیکستان شامل طلا، نقره، آلومینیوم، ذغال سنگ، سنگ مرمر، آهن، تنگستن، سرب، روی، مس، قلع، جیوه، آنتیموان، نمک، فلوراید و کلسیم طبیعی، سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی، و لعل بدخشان و اورانیوم است.

کریدور کتای مسیر کوتاه تجارت ایران با آسیای میانه

مسیر کریدور «کتای» از کشورهای قرقیزستان، تاجیکستان، افغانستان و ایران می‌گذرد و به‌عنوان مسیر کوتاه و جایگزین برای ارسال کالا از بنادر جنوبی ایران به کشورهای آسیای میانه مطرح است.

راهگذر «کتای» در صورت فراهم شدن زیرساخت‌ ها می ‌تواند راه جدیدی به آسیای میانه باشد. طی دو سال گذشته پس از اعمال محدودیت‌ های ترانزیتی توسط ترکمنستان و موانع صادرات کالا به آسیای میانه محور «کتای» که از مرز افغانستان عبور می کند به عنوان راهکار جایگزین مطرح شده است. هدف از بهره‌گیری از این کریدور، روان‌سازی تجارت با کشورهای آسیای میانه و چین از طریق ایران است.

واقعیت این است که افغانستان بهترین مسیر برای اتصال ایران به تاجیکستان و ازبکستان مناسب است و به همین سبب لزوم تمرکز بر کریدور کتای بیش از پیش احساس می شود. هرچند مسایلی همچون عدم امنیت کافی در افغانستان، نبود زیرساخت مطلوب لجستیکی و فقدان تامین زنجیره لجستیک در این کشور، افزایش هزینه های ترانزیت و اوضاع نامطلوب ترانزیتی سه استان شمالی مرزی افغانستان با تاجیکستان همگی موانع اصلی راه اندازی و بکارگیری کامل کریدور کتای است.

از طریق این مسیر باید از مناطق دوغارون در ایران – هرات – قلعه‌نو، میسان، میمنه و مزار شریف در افغانستان و بندر شیرخان ‌قلعه در مرز تاجیکستان عبور کرد که این مسیر علاوه بر برخی مخاطرات امنیتی شامل جاده ۲۰۰ کیلومتری ناهموار و آسفالت نشده است که سبب عقب گرد تجار از این مسیر شده است.

این در حالی است که مسیر حمل ‌و نقل ترانزیتی “بندرعباس – مرز میلک در ایران – نیمروز – قندهار – کابل – مزار شریف افغانستان – مرز تاجیکستان” مورد استقبال بازرگانان است و مسیر نیمروز به لحاظ دسترسی به آب های جنوبی ایران بهترین گزینه برای ترانزیت دوجانبه است.

نتیجه

تغییرات در نظم ژئوپلیتیک جهان در پی جنگ اوکراین و تحریم های غربی با هدف کنار گذاشتن روسیه از مسیرهای ترانزیتی و هم چنین تلطیف روابط تهران و دوشنبه در حال حاضر شرایط برای تقویت روابط اقتصادی ایران و تاجیکستان چه به لحاظ لجستیکی و چه به لحاظ تجاری فراهم کرده است و قطعا اشتراکات مذهبی، فرهنگی و زبانی ایران و تاجیکستان نیز دو کشور را به سوی هم افزایی بیش تر سوق می دهد.

لازم به ذکر است که تاجیکستان به جز نیاز به تامین دانش فنی صنعت و معدن از سوی ایران، برای مقابله با تنش های مرزی خود با قرقیزستان به دنبال تامین امنیت دفاعی به دست ایران نیز هست که مثال آن افتتاح کارخانه پهپاد ابابیل ۲ به دست ایران در این کشور بوده است. من حیث المجموع شرایط برای توسعه هم افزایی تهران و دوشنبه فراهم است و تحقق آن نیازمند برنامه ریزی صحیح و راهبردی، تدوین برنامه جامع همکاری های اقتصادی و رفع موانع تجاری است.

منبع: تحلیل بازار