مهاجران عرب چگونه اقتصادهای محلی را تغییر می‌دهند؟

به گزارش خط بازار؛ در طی سال‌های اخیر در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، تعداد زیادی از مهاجران تصمیم می‌گیرند به کشورهای مبدا خود بازگردند و با خود سرمایه مالی، حواله‌ها و جاه‌طلبی‌های کارآفرینی به همراه می‌آورند. این جریان معکوس استعداد به تدریج اقتصادهای محلی را تغییر شکل می‌دهد و استراتژی‌های توسعه ملی را تقویت می‌کند.
در سال ۲۰۲۳ حواله‌ها به کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا در مجموع ۵۵ میلیارد دلار بود که گواهی بر نقش عظیم مهاجران در اقتصاد دارد. با این حال آنچه امروز قابل مشاهده می باشد فراتر از نقل و انتقالات مالی است: مهاجران بازگشته به بازیگران اقتصادی فعال در کشور خود تبدیل می‌شوند، در مشاغل سرمایه‌گذاری می‌کنند، استارت‌آپ‌ها را راه‌اندازی می‌کنند و در بخش‌های کلیدی مانند فناوری، مراقبت‌های بهداشتی و آموزش مشارکت می‌کنند. بازگشت آنها نشان‌دهنده تغییری اساسی برای منطقه است و نشان می‌دهد که آینده رشد خاورمیانه و شمال آفریقا ممکن است به طور فزاینده‌ای به گردش مهارت‌ها و دانش نه فقط سرمایه متکی باشد.
دیاسپوراهای کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا به طور فزاینده‌ای سرمایه‌گذاری‌ها را هدایت و از مدل‌های توسعه اقتصادی محلی حمایت می‌کنند و خود را به عنوان تثبیت‌کننده کلیدی اجتماعی و اقتصادی در میان چالش‌های رو به رشد منطقه قرار می‌دهند. دولت‌ها به شدت از نقش جوامع خود در خارج از کشور در حفظ اقتصاد ملی‌شان آگاه شده‌اند. به عنوان مثال در لبنان، وجوه ارسالی از مهاجران به جلوگیری از فروپاشی کامل دولت در مواجهه با تورم شدید و سقوط ارزش پول ملی کمک کرده است.
در مراکش، مقامات در حال انجام بازنگری گسترده‌ای در سازوکارهای طراحی شده برای تشویق سرمایه‌گذاری از مراکشی‌های خارج از کشور هستند. این امر پس از سخنرانی ملک محمد در سالگرد راهپیمایی سبز سال گذشته صورت گرفت که در آن بر سهم محدود مراکشی‌های مقیم خارج از کشور تأکید کرد که تنها ۱۰ درصد از کل سرمایه‌گذاری خصوصی ملی را تشکیل می‌دهند.

آینده رشد خاورمیانه و شمال آفریقا ممکن است به طور فزاینده‌ای به گردش مهارت‌ها و دانش، نه فقط سرمایه، متکی باشد

در طول دو دهه گذشته، ملک محمد بارها از نیروهای سیاسی و اداری کشور خواسته است تا مهاجران را بهتر در زندگی سیاسی و اقتصادی مراکش ادغام کنند. این تلاش‌ها را می‌توان با ابتکاراتی مانند عملیات مرحبا که بازگشت مراکشی‌های مقیم خارج از کشور را تسهیل می‌کند و از ادغام مجدد آنها حمایت می‌کند، نمادین کرد. چنین ابتکاراتی اکنون به ثمر نشسته و به تبدیل مهاجران مراکشی به یک نیروی استراتژیک واقعی کمک می‌کند.
با ۵.۴ میلیون مهاجر در سراسر جهان، مهاجران مراکشی ۷.۷ درصد از تولید ناخالص داخلی پادشاهی را تشکیل می‌دهند که در سال ۲۰۲۴ به بیش از ۱۱ میلیارد دلار می‌رسد. این رقم در مقایسه با سال ۲۰۲۳، ۲.۱ درصد افزایش یافته و حدود ۱۵ درصد از سرمایه‌گذاری خصوصی ملی را تشکیل می‌دهد.
در لبنان، مهاجران به دلیل حضور جغرافیایی گسترده در هر پنج قاره، به عنوان یکی از بزرگترین و تأثیرگذارترین‌ها در منطقه شناخته می‌شوند. فراتر از این پراکندگی قابل توجه جهانی، مورد لبنان از این نظر استثنایی است که مهاجران آن، که بین ۸ تا ۱۴ میلیون نفر در سراسر جهان تخمین زده می‌شوند، از جمعیت فعلی حدود ۵ میلیون نفری این کشور بیشتر هستند. این تضاد چشمگیر، اهمیت مهاجران را برای توسعه لبنان و چشم‌انداز اقتصادی آن برجسته می‌کند.

مانند مراکش، مهاجران لبنانی منبع اصلی ورود ارز خارجی هستند. در واقع در مورد لبنان، حواله‌های ارزی حتی از سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی و کمک‌های توسعه‌ای رسمی نیز فراتر رفته و در سال ۲۰۲۴ به ۵.۸ میلیارد دلار رسیده است که معادل ۱۷.۷ درصد از تولید ناخالص داخلی است.
در کشوری که با تراز تجاری شکننده‌ای دست و پنجه نرم می‌کند که ناشی از وابستگی شدید به واردات نفت است، حواله‌های ارزی مهاجران ۵۵ درصد از کسری تجاری لبنان را در سال ۲۰۲۴ پوشش داد. با این حال فراتر از نقل و انتقالات رسمی ثبت شده، مبالغ قابل توجهی از طریق کانال‌های غیررسمی ارسال می‌شود. روی هم رفته، حجم پولی که مهاجران به خانه می‌فرستند بسیار زیاد است.
از نظر منطقه‌ای، مراکش و لبنان به ترتیب رتبه دوم و سوم را در جریان وجوه ارسالی دارند. مصر بیشترین سهم را از مهاجران خود دریافت می‌کند. جمعیت مصری‌های مقیم خارج از کشور که حدود ۱۰ میلیون نفر تخمین زده می‌شود و عمدتاً در کشورهای خلیج فارس، بریتانیا و ایالات متحده متمرکز هستند، در سال ۲۰۲۴، ۳۲ میلیارد دلار به اقتصاد مصر کمک کرده‌اند. وجوه ارسالی سنگ بنای اقتصاد مصر است و ۶ تا ۷ درصد از تولید ناخالص داخلی را تشکیل می‌دهد.

فراتر از اهمیت کلان اقتصادی، وجوه ارسالی مهاجران نقش برجسته‌ای در کاهش فقر ایفا می‌کند

فراتر از اهمیت کلان اقتصادی، وجوه ارسالی مهاجران نقش برجسته‌ای در کاهش فقر ایفا می‌کند. در مراکش، وجوه ارسالی مهاجران که به طور سنتی دومین منبع بزرگ درآمد در تراز پرداخت‌های کشور است، از تعداد زیادی از خانواده‌ها به ویژه در مناطق روستایی حمایت می‌کند و دسترسی به آموزش و مراقبت‌های بهداشتی را بهبود می‌بخشد. در لبنان حواله‌های ارزی به طور مشابه، تسکینی حیاتی برای خانوارهایی فراهم می‌کند که قدرت خریدشان در اثر بحران سال ۲۰۱۹ و کاهش شدید ارزش پوند لبنان که بیش از یک سوم جمعیت را به زیر خط فقر کشاند، ویران شده بود.
بنابراین مهاجران از جمله قوی‌ترین منابع تأمین مالی اقتصادهای خاورمیانه و شمال آفریقا هستند و در برخی موارد حتی از کل سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، همانطور که در لبنان مشاهده می‌شود، پیشی می‌گیرند. در عین حال مهاجران اغلب بازاری حیاتی برای بخش گردشگری محسوب می‌شوند. به عنوان مثال در مراکش، آنها ۴۹ درصد از ۱۷.۴ میلیون گردشگر ورودی در سال ۲۰۲۴ را تشکیل می‌دادند. فراتر از بازگشت‌های فصلی در طول تابستان، روند رو به رشدی از «بازگشت به مراکش» در حال ظهور است. این روند ناشی از وابستگی اجتماعی و فرهنگی قوی مهاجران به سرزمین مادری‌شان است و توسط فضای سیاسی-اجتماعی خصمانه فزاینده که با نژادپرستی و اسلام‌هراسی در بخش‌هایی از غرب مشخص می‌شود، تقویت می‌شود.
به همین ترتیب در مراکش، جایی که اکوسیستم تجاری در سال‌های اخیر به طور قابل توجهی گسترش یافته است، بازگشت قوی مهاجران بر پویایی جدید شمال به جنوب تأکید دارد. این امر هم نشان دهنده دلبستگی پایدار مهاجران به سرزمین مادری خود و هم این واقعیت است که برخی از کشورهای عربی به طور فزاینده‌ای به عنوان ارائه دهنده فرصت‌های بهتر از طریق فضای تجاری قوی‌تر و مزایای اقتصادی در نظر گرفته می‌شوند.
در حال حاضر از میان ۳۳ میلیون عرب ساکن خارج از کشورهای مبدا خود، ۴۴ درصد در خود منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، عمدتاً در کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، باقی مانده‌اند. این نشان می‌دهد که مهاجرت از جهان عرب فقط به سمت اروپا یا آمریکای شمالی نیست.
روند بازگشت به مبدا در میان مهاجران خاورمیانه و شمال آفریقا، فرصتی مهم را نشان می‌دهد. برای بهره‌برداری کامل از پتانسیل آن، دولت‌ها باید چارچوب‌های نظارتی جدیدی را توسعه دهند و سیاست‌های قوی و طرفدار بهره‌وری را اتخاذ کنند. با انجام این کار، آنها می‌توانند مزایای اقتصادی مهاجرانی را که با آموزش، تخصص و مهارت‌های پیشرفته بازمی‌گردند، به حداکثر برسانند. این امر به ویژه در مواجهه با مهاجرت فزاینده جوانان و چالش مداوم فرار مغزها بسیار مهم است. در عوض، چنین سیاست‌هایی به تحریک سرمایه‌گذاری‌های مولد که اقتصادهای ملی را تقویت می‌کنند، کمک می‌کند.

منبع: بازار