روز صفر آب یا سدهای پرآب؛ کدام یک به حقیقت نزدیک است؟

به گزارش خط بازار؛ مسئله آب در ایران سال‌هاست که به یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی و اقتصادی کشور تبدیل شده است.کم‌بارشی مزمن، کاهش ذخایر سدها و فشار بیش از حد بر منابع آب زیرزمینی، مدیریت منابع آبی را به یکی از اولویت‌های اصلی کشور بدل کرده است.در این میان، خشکسالی‌های پیاپی و تغییرات اقلیمی، این بحران را بیش از پیش تشدید کرده‌اند و نیاز به راهکارهای فوری و بلندمدت را برجسته ساخته‌اند.دولت چهاردهم با آگاهی از اهمیت این موضوع، از ابتدای فعالیت خود، مدیریت منابع آبی را به‌عنوان یکی از محورهای کلیدی در دستور کار قرار داد.این دولت با تمرکز بر اجرای پروژه‌های زیرساختی، اصلاح الگوی مصرف و تقویت همکاری‌های فرابخشی، تلاش کرده تا ضمن کاهش اثرات خشکسالی، گامی در جهت توسعه پایدار بردارد.با این حال، پیچیدگی‌های فنی و ساختاری، همراه با چالش‌های اقلیمی، کار را دشوار کرده است.برای بررسی دقیق‌تر وضعیت منابع آبی، اقدامات انجام‌شده و برنامه‌های آینده دولت در حوزه آب، به سراغ سخنگوی صنعت آب ایران، عیسی بزرگ‌زاده، رفتیم تا با وی به گفت‌وگو بنشینیم.مشروح این گفت‌وگو به شرح ذیل است:

کم‌بارشی و چالش‌های خشکسالی در ایران

وضعیت نگران‌کننده سدها و منابع آبی تهران

از نظر ورودی به سدها و پرشدگی مخازن، آمار دقیق چه می‌گوید؟

بزرگ‌زاده: از ابتدای سال آبی جاری، یعنی از مهرماه تاکنون، مجموع ورودی به همه سدهای کشور حدود ۲۳ میلیارد متر مکعب بوده که نسبت به سال گذشته ۴۲ درصد کاهش داشته است.با وجود این افت، به دلیل مدیریت صحیح رهاسازی، حجم فعلی آب موجود در مخازن سدها ۲۲.۶ میلیارد متر مکعب است؛ یعنی فقط ۲۶ درصد عقب‌ماندگی نسبت به سال قبل داریم. این فاصله نسبتاً کم، نشان‌دهنده اثربخشی سیاست‌های تنظیم برداشت است.

کدام استان‌ها بیشترین کم‌بارشی را تجربه کرده‌اند؟

بزرگ‌زاده: استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان، بوشهر و خوزستان بین ۵۰ تا ۸۰ درصد کم‌بارشی داشته‌اند.پس از آن استان‌هایی مانند کهگیلویه و بویراحمد، فارس، تهران، اصفهان، خراسان جنوبی، مرکزی و چهارمحال و بختیاری با کاهش ۳۰ تا ۵۰ درصد مواجه بوده‌اند.حتی استان‌هایی مانند لرستان، گلستان، آذربایجان شرقی، کردستان و قزوین نیز بین ۱۰ تا ۳۰ درصد کم‌بارشی را تجربه کرده‌اند. در این میان، تنها زنجان و گیلان با کاهش زیر ۱۰ درصد، در محدوده نرمال قرار دارند.

وضعیت سدهای تهران چگونه است؟ چون بعضی گزارش‌ها نگرانی‌هایی درباره پایتخت ایجاد کرده‌اند.

بزرگ‌زاده: نگرانی در خصوص تهران کاملاً بجاست. متوسط درصد پرشدگی مخازن سدهای کشور ۴۴ درصد است، اما این عدد برای تهران تنها ۲۱ درصد است.آن‌هم در شرایطی که تقریباً ۵۰ درصد این ذخیره به‌دلیل رسوب‌گذاری و حجم مرده، قابل بهره‌برداری نیست.ساکنان استان‌های تهران و البرز باید بدانند که آب مصرفی آن‌ها از دو منبع تأمین می‌شود: حدود ۵۰ درصد از منابع آب سطحی (سدها) و ۵۰ درصد دیگر از آب‌های زیرزمینی.حالا اگر ذخیره سدها به ۲۱ درصد برسد، یعنی منابع سطحی دیگر جوابگو نخواهند بود و فشار مضاعفی به سفره‌های زیرزمینی وارد می‌شود.

ابهامات و شایعات درباره وضعیت آب

برخی افراد در فضای مجازی با فیلم‌برداری از سدها، ادعا می‌کنند که آب به‌قدر کافی وجود دارد. تحلیل شما چیست؟

بزرگ‌زاده: این قضاوت‌ها به دلیل ناآگاهی از مبانی علمی و فنی سدسازی و آب‌سنجی است. حجم قابل ذخیره در سدها تابعی از منحنی‌های ارتفاع – حجم مخزن است.سدها معمولاً در دره‌های V شکل احداث می‌شوند که در ارتفاعات پایین‌تر، حجم اندکی از آب را در خود نگه می‌دارند و بخش عمده آب در ارتفاعات بالاتر ذخیره می‌شود.بنابراین مشاهده سطحی آب از روی تاج سد یا در کف مخزن، هیچ‌گاه معیاری علمی برای تشخیص وضعیت پرشدگی نیست.

اخیراً واژه‌هایی مانند «روز صفر آبی» نیز در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی شنیده می‌شود. آیا این تهدید واقعی است؟

بزرگ‌زاده: باید بین تحلیل واقع‌بینانه و بزرگ‌نمایی تفاوت قائل شویم. کم‌بارشی شدید و خشکسالی قطعی است، اما ما با مدیریت منابع، همچنان می‌توانیم آب تأمین کنیم.تعبیر روز صفر، به معنای این است که مثلاً در هیچ نقطه‌ای از شهر قطره‌ای آب پیدا نمی‌شود، که این یک بزرگ‌نمایی غیرعلمی است.ما هنوز ۵۰ درصد از منابع را از آب زیرزمینی تأمین می‌کنیم. با این حال، اگر مدیریت مصرف رعایت نشود، سطح رفاه آبی ساکنان تهران و البرز به‌شدت تنزل خواهد کرد و نارضایتی‌های جدی اجتماعی ایجاد می‌شود.

پروژه‌های تأمین آب و زیرساخت‌ها

چه اقداماتی در بخش تأمین انجام شده که مردم احساس نکنند تنها مقصر ماجرا هستند؟

بزرگ‌زاده: ما در وزارت نیرو پروژه‌های متعددی را اجرا می‌کنیم. مثلاً سامانه انتقال آب از غرب تهران ان‌شاءالله تا پایان مرداد یا اوایل شهریور فاز اولش با ظرفیت ۲.۵ مترمکعب در ثانیه به بهره‌برداری می‌رسد.فاز بعدی هم تا اواسط مهر می‌رسد و ظرفیت را به ۵ مترمکعب در ثانیه می‌رساند. سامانه شرق تهران هم تا سال ۱۴۰۶ تکمیل خواهد شد.علاوه بر این، سامانه‌های شرق و غرب تهران را به هم متصل کردیم و انعطاف‌پذیری شبکه را بالا بردیم. رینگ آبرسانی تهران هم در حال تکمیل است.ما هم‌اکنون دو سامانه بزرگ انتقال آب در تهران داریم: سدهای طالقان و امیرکبیر در غرب و سدهای لار، لتیان و ماملو در شرق. حدود ۱۷۰ کیلومتر رینگ ارتباطی نیز برای ترکیب این منابع با آب زیرزمینی طراحی شده که ۱۴۵ کیلومتر آن اجرا شده است.

ضرورت اصلاح الگوی مصرف و مدیریت منابع

راهکارهای اجرایی شما برای مدیریت شرایط فعلی چیست؟

بزرگ‌زاده: از طرف دیگر، باید به‌طور جدی الگوی مصرف اصلاح شود و منابع سطحی محدود با دقت مدیریت شوند.همچنین از رسانه‌ها و شهروندان می‌خواهیم که فضای تخصصی این حوزه را با تحلیل‌های شخصی و احساسی، مخدوش نکنند.

شما تأکید دارید که فقط پروژه‌های تأمین کافی نیست؟

بزرگ‌زاده: کاملاً درست است. اگر کسی تصور کند که مسئله آب تهران فقط با پروژه‌های تأمین حل می‌شود، اشتباه می‌کند.شهرهایی مثل مسکو یا نیویورک روی رودخانه‌های عظیم بنا شده‌اند یا کنار دریا قرار دارند، اما تهران و البرز در اقلیمی خشک و نیمه‌خشک با منابع محدود رشد کرده‌اند. نباید اجازه داده می‌شد در چنین شرایطی، این کلان‌شهر شکل بگیرد.

یعنی مشکل ریشه‌ای‌تر از آن است که فکر می‌کنیم؟

بزرگ‌زاده: بله. ما باید به توسعه تهران و کلان‌شهرها یک بازنگری اساسی داشته باشیم. مثلاً سالانه حدود ۴۰۰ هزار نفر به تهران و البرز اضافه می‌شوند؛ این معادل ایجاد یک شهر جدید است! اما آب آن از کجا باید تأمین شود؟ ما از ده‌ها کیلومتر آن‌طرف‌تر از طالقان تا رودهن برای این منطقه آب آوردیم، اما ظرفیت منابع به پایان رسیده.

درباره مصرف سرانه چه نظری دارید؟ مردم تصور می‌کنند سهم‌شان کم است.

بزرگ‌زاده: جالب است بدانید در تهران و البرز با وجود بارش بسیار کمتر از میانگین جهانی، سرانه مصرف آب بیش از ۲۰۰ لیتر در روز است.در وین که رودخانه‌ها و بارندگی بسیار بهتری دارد، این عدد ۱۶۰ لیتر است. پس ما باید با واقعیت اقلیم خود کنار بیاییم و الگوی مصرف‌مان را اصلاح کنیم. هیچ مشکلی ندارد اگر سرانه مصرف‌مان را به ۱۲۰ یا ۱۳۰ لیتر برسانیم.

چه برنامه‌هایی برای کاهش فشار به منابع زیرزمینی دارید؟

بزرگ‌زاده: چاه‌های جدیدی که می‌زنیم، فقط با چاه‌های قبلی رقابت می‌کنند و عملاً تولید آب افزایش نمی‌یابد.بنابراین باید برداشت از منابع زیرزمینی کاهش یابد. کشاورزی اطراف تهران و کرج باید با آب کمتر ادامه یابد.از پساب تصفیه‌شده بیشتر برای فضای سبز استفاده کنیم. الان بخش زیادی از فضای سبز تهران با آب زیرزمینی آبیاری می‌شود که قابل قبول نیست.مهم‌ترین نکته این است که آب، مسئله‌ای فرابخشی و حیاتی است. مردم باید در جریان واقعیت‌ها قرار بگیرند و در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت داشته باشند. بحران آب با شعار و کلیپ حل نمی‌شود. ما با همکاری مردم، رسانه‌ها و مدیریت علمی، می‌توانیم از این مرحله سخت عبور کنیم.

چالش‌های فنی شبکه آبرسانی تهران

یکی از نقدهای رایج مردم، مسئله افت فشار آب در تهران است. نظر شما به عنوان یکی از مسئولان ارشد حوزه آب چیست؟

بزرگ‌زاده: بله، من این نقدها را دیده‌ام؛ چه از سوی کارشناسان و چه از طرف اقوام و شهروندان عادی. بعضی از این نقدها کاملاً وارد است. نمی‌خواهم واقعیت را انکار کنم، بلکه لازم است توضیحی به مردم شریف تهران بدهم.تهران و البرز روی هم حدود ۷ میلیون مشترک دارند و شبکه توزیع آب آن‌ها ۲۳ هزار کیلومتر طول دارد؛ از کوچه و خیابان گرفته تا کمربندی‌ها و مسیر انتقال آب از سدها.این شبکه پیچیده به‌صورت تاریخی و تدریجی شکل گرفته و اختلاف ارتفاع ۸۰۰ متری شهر تهران از شمال تا جنوب، اجازه نمی‌دهد فشار یکنواختی داشته باشیم. در الگویی که سال‌ها پیش طراحی شده، فشار هر ۳۰ متر شکسته می‌شود.در سال‌های گذشته فشار متوسط شبکه تهران از حدود ۵.۵ بار به ۲.۵ بار کاهش یافته تا بتوانیم فشار را کنترل کنیم و جلوی هدررفت را بگیریم.البته گاهی فشار افت می‌کند و از دست ما در می‌رود؛ نه به‌عمد بلکه به دلیل گستردگی و پیچیدگی شبکه.تنها راهی که سریع متوجه مشکل می‌شویم تماس مردم با سامانه ۱۲۲ است. این سامانه اخیراً بهبود یافته و زمان انتظار تماس‌ها را به زیر دو دقیقه رسانده‌ایم.

یعنی صرفاً پیچیدگی فنی باعث افت فشار است؟

بزرگ‌زاده: دقیقاً. تنظیم فشار در یک منطقه می‌تواند فشار نقطه‌ای دیگر را تحت تأثیر قرار دهد.برای حل بهتر مشکل، سامانه‌های کنترل فشار محلی را توسعه داده‌ایم و مؤلفه‌های جدیدی اضافه کرده‌ایم تا در آینده، کنترل بهتری در سطح محله‌ها و حتی کوچه‌ها داشته باشیم.

حکمرانی آب و چالش‌های فرابخشی

بپردازیم به موضوع کلان‌تر. با وضعیت کنونی منابع آب، نقش دولت و مردم در ایجاد یا حل بحران چیست؟

بزرگ‌زاده: وقتی وضعیت مطلوب نیست، یعنی ما در سال‌های گذشته خوب عمل نکرده‌ایم؛ نه فقط وزارت نیرو، بلکه همه قوا و نهادها. آب مسئله‌ای فرابخشی است.تأمینش با وزارت نیروست، مصرفش در کشاورزی و صنعت، سیاست‌گذاری‌اش با قانون‌گذاران. قانون‌های اشتباه می‌تواند مسیر توسعه را به‌طور کامل منحرف کند.مثلاً قانون تعیین تکلیف چاه‌های غیرمجاز باعث شد چند ده هزار چاه غیرمجاز یک‌شبه مجاز شوند. یا قوانینی که جلوی واقعی‌سازی قیمت آب را می‌گیرند، مانع شکل‌گیری اقتصاد پایدار آب می‌شوند. اینها باید اصلاح شود.

یعنی ریشه مشکلات فقط در کمبود بارش نیست؟

بزرگ‌زاده: خیر. باور می‌کنید در کشور خشکی مثل ایران، تولید سیفی‌جات ما ۵۰ درصد بیشتر از نیاز داخلی است؟ یا تولید میوه‌ ۲۵ درصد بیشتر از نیاز کشور؟ همه این‌ها یعنی آب اضافه مصرف می‌کنیم. ۳۰ درصد آب کشاورزی بین مزرعه و سفره هدر می‌رود. این‌ها ناشی از ضعف حکمرانی است.در ایران، آب با هزینه بسیار کم از اعماق ۴۵۰ متری استخراج می‌شود و صرف محصولاتی می‌شود که بیش از نیاز کشور است.این روند، ناپایدار است. کشاورزی معیشتی قابل ادامه نیست؛ باید کشاورزی صنعتی شود. دیگر زمان اصلاحات است؛ باید تصمیم‌های بزرگ بگیریم.

منظورتان از تصمیم‌های بزرگ چیست؟

بزرگ‌زاده: تصمیماتی که ممکن است برای برخی هزینه داشته باشد ولی آینده را نجات می‌دهد.باید جرئت داشته باشیم کشاورزی معیشتی را به صنعتی تبدیل کنیم. باید بپذیریم که تا اینجا برخی مسیرها اشتباه بوده.همه مسئول‌اند: دولت، مجلس، قوه قضائیه. باید قوانین اصلاح شود، روندهای دادرسی تسهیل شود و طبیعت حق خود را بگیرد.

یعنی فساد هم در حوزه آب تأثیرگذار است؟

بزرگ‌زاده: حتماً هست. گاهی فشارهایی از اصحاب قدرت، حتی در سال‌های خشک، برای چشم‌پوشی از برداشت غیرمجاز از چاه‌ها به ما وارد می‌شود.این افراد در استان‌ها، در مرکز، در هر سه قوه حضور دارند. نمی‌شود فقط یک نهاد را مقصر دانست.

برنامه‌های آینده و دعوت به همکاری

تصمیمات جدیدی هم در دستور کار دارید؟

بزرگ‌زاده: بله، طبق دستور آقای رئیس‌جمهور، موضوع آب تهران در جلسه آتی شورای عالی آب با حضور ایشان مطرح خواهد شد.ما هم در وزارت نیرو در حال آماده‌سازی طرح‌های لازم هستیم. باید تصمیماتی در سطوح حاکمیتی گرفته شود که به خیر مردم و آینده این منطقه منتهی شود.

در پایان، اگر نکته‌ای باقی مانده، بفرمایید.

بزرگ‌زاده: بله، ما نباید اجازه دهیم آب گلوگاه توسعه یا اشتغال شود. نباید با مماشات جلو رفت.الان زمانی است که مسئولان با پذیرش مسئولیت و واقع‌بینی، مسیر توسعه ناپایدار را به توسعه پایدار تبدیل کنند. به‌عنوان یک کارشناس و شهروند، دعوت می‌کنم همه قوا در خط مقدم اصلاحات باشند.مردم، رسانه‌ها و دولت باید در کنار هم باشند. اگر همه به سهم خود، مصرف را مدیریت نکنیم، هیچ پروژه‌ای هم نخواهد توانست ما را نجات دهد.از مردم می‌خواهیم با مصرف معقول، ملاحظه همدیگر را بکنند. ما هم متعهدیم وظایف‌مان را با دقت و سرعت انجام دهیم.